Αγαπητοί φίλοι,
Ζητώ συγνώμη που καθυστέρησα κατά μία ημέρα την απάντησή μου, αλλά οι οικογενειακές και επαγγελματικές υποχρεώσεις δεν μου άφησαν αρκετό χρόνο.
Σκέφτομαι αρχικά να τοποθετηθώ στο «τελεσίγραφο» του κ. Ζάχαρη και να καταδείξω το «έωλον» των επιχειρημάτων του (για να μη μείνουν και εσφαλμένες εντυπώσεις) και να απαντήσω εάν προλάβω αργότερα και στον κ. Κωνσταντίνου εφ΄ όσον έχω χρόνο. Άλλως, την επαύριον!
§1. Εδώ βέβαια, θέλω να επισημάνω, πως από την πλευρά μου θλίβομαι με την απόφαση του κ. Ζαχάρη να αποχωρήσει από τον διάλογο (τη στιγμή μάλιστα που αυτός ξεκίνησε το θέμα που συζητάμε), καθώς τον βρίσκω υψηλού επιπέδου συνομιλητή με «εύστροφη» επιχειρηματολογία, που χαίρομαι να αντικρούω. Θα του συνέστηνα απλώς, να ελέγχει το ύφος του γραπτού του λόγου, γιατί από πολλούς (όχι από μένα, δεν προσβάλλομαι εύκολα) θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έως και «εμπαθές», πράγμα που ο ίδιος δηλώνει ρητά ότι δεν ισχύει και τον πιστεύω. Πάντως, σέβομαι την απόφασή του, αν και όπως είπα με στενοχωρεί (κάποιος φίλος που διάβασε το «άρθρο» του, μίλησε για υπεκφυγή και υπεροψία, αλλά δεν θέλω να σκέφτομαι ένα τέτοιο ενδεχόμενο).
Δεν υπάρχει θέμα χρωματικού γένους στο «Τον Δεσπότην» και στο «Άνωθεν», κατά την γνώμη μου και όσο το έχω ψάξει εγώ. Στην παλαιά γραφή δεν υπάρχει φθορά. (μόνο σε κοντινά στην εξήγηση χειρόγραφα - χωρίς όμως να το έχω δει ακόμα ο ίδιος). Αν αυτό το γεγονός κάποιος θέλει να το αγνοεί για τους οποιουσδήποτε λόγους, είναι δικό του πρόβλημα κι όχι δικό μου. Στην αυτόγραφη εξήγηση του Χουρμουζίου επίσης δεν υπάρχει φθορά. Αν κάποιος θέλει να επιμένει ότι πρόκειται για λάθος-παράληψη, πάλι δεν αφορά εμένα κι αυτό.
§2. Σεβαστή η γνώμη του κ. Ζάχαρη, οι διάφορες μορφές όμως στις οποίες εμφανίζονται οι ήχοι, καθώς και οι ιδιαίτερες διαστηματικές αλληλουχίες που παρουσίαζαν, ειδικά κάποια αρχαία μέλη (όπως αυτό του θέματός μας), οδήγησαν τους εξηγητές της Νέας Μεθόδου (και σε «
συμφωνία» πάντα με την «προφορική» πραγματικότητα), σε χρήση ή όχι των γνωστών φθορών. Τώρα, γιατί θα πρέπει να προτιμήσουμε το αυτόγραφο του Χουρμουζίου, έναντι της έντυπης έκδοσης για μένα αποτελεί ένα ανεξήγητο, έως σαφέστατα έωλο επιχείρημα. Το αυτόγραφο, το πολύ-πολύ να το δίδασκε ο ίδιος, οπότε μπορούσε να εξηγήσει και προφορικά τα διαστήματα που γνώριζε ότι έπρεπε να εκτελεστούν. Όταν όμως προβαίνει σε έκδοση του έργου του, απευθύνεται πλέον στο ευρύτερο Ιεροψαλτικό κοινό της εποχής του (και σε πολύ μακρινά μέρη), οπότε πρέπει να δείξει ξεκάθαρα τι διαστήματα ακολουθεί το εν λόγω μέλος. Επίσης, ως γνωστόν, μιας εκδόσεως, προηγείται πάντα ένα κατ’ επανάληψιν «ξεψάχνισμα» των κειμένων, για την ανακάλυψη τυχόν λαθών, παραλείψεων κ.λ.π. Όσοι έχουν προβεί σε έντυπη έκδοση μελών, γνωρίζουν καλά τη διαδικασία αυτή και το πόσες διορθώσεις αυτή επιφέρει στο αυτόγραφο.
Ο Γρηγόριος βάζει φθορά όπως και ο Χουρμούζιος στον έντυπο (μόνο που ο Χουρμούζιος την βάζει πολύ αργότερα-ακριβώς μόνο εκεί που του είναι εντελώς απαραίτητη) και μετά όλοι οι υπόλοιποι ακολουθούν βάζοντας φθορά… ο μεν Χουρμούζιος δεν βάζει «βοηθητικό γράμμα» δίπλα στην φθορά, ενώ στο Γρηγόριο το «βοηθητικό γράμμα» που μπαίνει είναι το β(ου) όταν αυτή τίθεται στον Ζω (για να δηλώσει τον Γα ψηλό)…
§3. Το τι ακριβώς κάνει η φθορά του μαλακού χρώματος στη Νέα Μέθοδο, το γνωρίζουμε πολύ καλά. Αυτό που δεν γνωρίζουμε να ακούμε, δυστυχώς, είναι το κατά «διφωνίαν ομοίαν σύστημα» που δηλώνει η φθορά αυτή, για τους τρεις εξηγητές της Νέας Μεθόδου και ειδικά σε τέτοιου είδους θέσεις (όταν το μέλος κινείται σε τρίχορδα και όχι σε τετράχορδα). Κανονικά, βοηθητικό γράμμα δεν χρειάζεται στο κατά διφωνίαν, αλλά ο Γρηγόριος βάζει το β (ου) πολύ σοφά, για να βοηθήσει (όπως σε πλείστες περιπτώσεις συμβαίνει) την παραλλαγή και να δείξει ότι ο Ζω είναι μέσον 5χόρδου (του κάτω ΔΙ – ΠΑ, κατ’ αντιστοιχίαν με τον Βου του ΝΗ – ΔΙ) και όχι βάση 4χόρδου (λ.χ. ΔΙ – ΝΗ που υποννοεί και σύμφωνα με την προφορικότητα σκληρότερα διαστήματα).
Το γιατί μπαίνει τελικά αυτή η φθορά αν δεν υπάρχει χρωματικό γένος εκεί, έχει να κάνει με το φαινόμενο των καταχρηστικών φθορών που ήταν σύνηθες φαινόμενο στην παλαιά γραφή και σε μερικά κομμάτια επεβίωσε και στην νέα με ένα πρόβλημα όμως, αφού στην νέα μάθαμε να χρησιμοποιούμε με άλλον τρόπο τις φθορές και μοιραίο ήταν κάποτε κάποιος να παρατηρούσε ότι στο «Τον Δεσπότην» (ή στο «Άνωθεν») ενώ έχουμε χρωματική φθορά δεν λέμε χρώμα και να θελήσει να το «διορθώσει» προς το σωστό κατά την γνώμη του.
§4. Η τοποθέτηση αυτή, θα με συγχωρήσετε για την έκφραση, για μένα τουλάχιστον αποτελεί τον ορισμό της αυθαιρεσίας. Τα μαθήματα που μας παρέδωσαν οι εξηγητές της Νέας Μεθόδου,
ΔΕΝ είναι γραμμένα στην Παλαιά Γραφή και η φθορά του Μαλακού Χρώματος
ΔΕΝ είναι ο έσω θεματισμός. Με τη δική σας λογική αυτή θα πρέπει η ύφεσις της Νέας Μεθόδου, να εκλαμβάνεται ως φθορά σκληρού χρώματος (και μάλιστα για να δηλώσει αντίθετη ενέργεια) της Παλαιάς Γραφής και πάει λέγοντας. Και βέβαια δε «μάθαμε να χρησιμοποιούμε με άλλον τρόπο τις φθορές στην νέα», αλλά όπως ακριβώς τις παρουσίασαν οι εφευρέτες της Νέας Μεθόδου.
§5. Αυτό όμως που προκαλεί εντύπωση και επιβεβαιώνει (δυστυχώς για μια ακόμη φορά) την «μονόπλευρη» θεώρηση της αλήθειας από τον κ. Ζάχαρη, είναι πως παρ’ όλη τη σχολαστικότητα με την οποία εξετάζει αυτόγραφα και παλαιούς κώδικες για να στηρίξει τα επιχειρήματά του, δεν αναρωτιέται ούτε μια φορά το αυτονόητο. Γιατί λοιπόν ούτε ο Γρηγόριος, αλλά ούτε και ο Χουρμούζιος τον οποίον επικαλείται,
δεν λύνουν τη φθορά του μαλακού χρώματος πριν την κατάβαση στον κάτω ΔΙ; Κανείς από τους εξηγητές δεν το πρόσεξε; Μας παρέδωσαν την ενέργεια της φθοράς (κατά διφωνίαν ομοίαν πορεία μαλακού χρώματος) και μετά δεν ξέρουν οι ίδιοι, πώς ερμηνεύεται αυτό που μας καταγράφουν; Δύσκολα θα μας πείσετε γι αυτό!
Έχουμε ενδείξεις κι από άλλα κομμάτια του Βαρέως που χρησιμοποιούν με τον ίδιο τρόπο την φθορά αυτή για να δείξουν ένα μόνο φθόγγο σε αλλοίωση. Παράδειγμα έδωσα το κοινωνικό «Εις μνημόσυνον» του Πέτρου όπου ο μεν Γρηγόριος εξηγεί μια θέση διατονικά ενώ ο Χουρμούζιος χρησιμοποιεί την χρωματική φθορά (έσω θεματισμού) για να δείξει Γα ψηλό.
§6. Στο παράδειγμα που δίνει ο κ. Λ. Αγγελόπουλος στο Αντί Προλόγου της επανέκδοσης της Ανθολογίας του Πέτρου Μ. Εφεσίου, φαίνεται καθαρά ότι τουλάχιστον ο Γρηγόριος υπονοεί την εκτέλεση του ΓΑ ελαφρώς υψωμένου, βάσει των φυσικών έλξεων που δημιουργεί το Διατονικό Γένος όταν ισοκρατεί ο ΖΩ, γι αυτό και λύνει το σκληρό χρώμα που προηγείται. Ο Χουρμούζιος χρησιμοποιεί εξ αρχής μαλακό χρώμα (υπονοώντας ευθέως σκληρότερα διαστήματα, καθώς μπαίνει στην κορυφή 4χόρδου κατιόντος), και το αφήνει ως το τέλος της φράσης «υπενθυμητικά» των διαστημάτων που οι φυσικές έλξεις του διατόνου δημιουργούν (όπως περίπου μπαίνει συχνά για υπενθυμητικούς λόγους η ύφεση στο διατονικό ΖΩ). Δεν νομίζω ότι υπάρχει καμιά διαφωνία εδώ, άλλωστε και η διασταύρωση με την προφορικότητα δείχνει συμφωνία. Τώρα γιατί χρειάζεται κάποιος να χρησιμοποιεί τον έσω θεματισμό για να περιγράψει τα αυτονόητα… τι να πω;
§7. Από την άλλη κι αυτό το παράδειγμα μπορεί να λειτουργήσει βάσει λογικών συνειρμών κι αντίστροφα (μέθοδος της εις άτοπον απαγωγής).
Ερώτηση: αφού ο Γρηγόριος υπονοεί τον ΓΑ υψωμένο, στο «Εις Μνημόσυνον…» (και σε άλλα παρόμοια μαθήματα) αφήνοντάς τον τις φυσικές έλξεις του Διατονικού Βαρέως, γιατί σπεύδει να τοποθετήσει την φθορά του Μαλακού Χρώματος στο «τον Δεσπότην», σημειώνοντας και το γράμμα β (ου) δίπλα, ως μέσον του 5χόρδου κάτω ΔΙ -ΠΑ;
Απάντηση: για να μας κάνει σαφές ότι και στην κάθοδο στο κάτω Δι συνεχίζουμε να εκτελούμε Μαλακό χρωματικό Γένος μέλους «καθ’ ομοίαν διφωνίαν».
Αν κάποιος νομίζει ότι αυτό είναι αποτέλεσμα εξωτερικής επίδρασης ή οποιασδήποτε διαφοράς, πάλι δεν είναι δικό μου πρόβλημα. Ας παραθέσει τα στοιχεία του να το ερευνήσουμε
§8. Ο συγκεκριμένος κάποιος (που είμαι εγώ), όπως ξαναείπε, ανέπτυξε μια συλλογιστική, γύρω από το γιατί ο Χουρμούζιος προτιμάει πολλές φορές τη φθορά του μαλακού χρώματος, έναντι του σκληρού χρώματος που χρησιμοποιεί ο Γρηγόριος Aναφέρεται λοιπόν (ο κάποιος) στην αρχή και μόνον της φράσης. Αυτό μπορεί να μην είναι πρόβλημα του κ. Ζάχαρη, σίγουρα όμως είναι πρόβλημά του, το ότι αγνοεί τις απαντήσεις μου και επανέρχεται.
Στην προφορική παράδοση το χρώμα προς τα κάτω (από το Ζω και κάτω) υπάρχει μεν, αλλά είναι νεώτερη κατάσταση και μάλιστα από τον Στανίτσα μετά από την Πόλη (ρίξτε μια ματιά στις παλαιότερες ηχογραφήσεις του Στανίτσα-έχει ένα ωραίο αφιέρωμα στο analogion), και λόγω του «ειδικού βάρους» που είχε ο Στανίτσας (και όχι αδίκως) πέρασε η εκτέλεση αυτή στους περισσότερους ψάλτες πλέον.
§9. Στην προφορική παράδοση το μαλακό χρώμα προς τα κάτω, είναι η παλαιοτέρα των καταστάσεων, τουλάχιστον της εντός του Πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού αρραγούς Παραδόσεως, από τις οποίες έχουμε ηχητικά ντοκουμέντα (ξεκινά συνειρμικά την 10ετία του 1870 και επιβιώνει μέχρι την 10ετία του 1960). Δηλαδή από τον Ι. Ναυπλιώτη (1878 Α’ Κανόναρχος – 1938 Πρωτοψάλτης), στον Κ. Πρίγγο (1939 – 1959 Πρωτοψάλτης) και τον Θ. Στανίτσα (1960 – 1964 Πρωτοψάλτης).
Αν συνυπολογίσουμε (όσο κι αν δεν θέλουν ορισμένοι), ότι η ηγεμονική μορφή του Ναυπλιώτη με τα ΑΠΙΣΤΕΥΤΗΣ ΑΚΡΙΒΕΙΑΣ διαστήματα (όπως δείχνουν και οι φασματοσκοπικές αναλύσεις που επισυνάπτω), άκουσε και επηρεάστηκε από τους Α. Νικολαϊδη, Γ. Βιολάκη και Γ. Ραιδεστηνό τον Β’, που κι αυτοί πρόλαβαν τους Κωνσταντίνο, Πέτρο Βυζάντιο και Γρηγόριο (καθώς η εντός του Πατριαρχείου «μετ’ άκρας σχολαστικότητος» αποτύπωση στους νεώτερους, θέσεων και διαστημάτων της πατρώας μουσικής, ήταν πραγματικότητα ΑΔΙΑΜΦΙΣΒΗΤΗΤΗ) μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι εξηγητές της Νέας Μεθόδου ήξεραν και πως περιέγραφαν το Μαλακό Χρώμα, και πως μετέγραψαν το μάθημα «Τον Δεσπότην».
§10. Δεν έχω υπ’ όψιν μου ηχητικά ντοκουμέντα από ηχογραφήσεις νεώτερων πρωτοψαλτών του Πατριαρχείου (ο νυν Πρωτοψάλτης κ. Λ. Αστέρης το ψάλλει όπως και μεταγενέστερα ο Στανίτσας με αρκετά σκληρό χρώμα προς τα κάτω). Με την έλευση ουσιαστικά του Στανίτσα στην Ελλάδα, φαίνεται πως λίγο-λίγο (και λόγω της συρρίκνωσης του ελληνισμού της Πόλης και της σχετικής «ερήμωσης» του Πατριαρχείου), χάνεται η παράδοση του «καθ’ ομοίαν διφωνίαν» πορείας του μαλακού χρώματος. Ίσως ήταν μια συνειδητή επιλογή του Στανίτσα να ακολουθήσει την Επιτροπή, βλέποντας και τις διάφορες διαστηματικές αυθαιρεσίες, που ήδη ήταν σε εξέλιξη (και που όσο στενοχωρούσαν τον Άρχοντα) στον Ελλαδικό χώρο.
Ο ίδιος ο Στανίτσας φαίνεται να συμφωνεί ότι η (καθοδική) θέση του "Τον Δεσπότην" και του "Άνωθεν" είναι η ίδια. Όμως στην ηχογράφηση του Χατζηγιακουμή αλλιώς εκτελεί το "Τον Δεσπότην" κι αλλιώς το "Άνωθεν". Το αν είχε άλλο κείμενο μπροστά του είναι κάτι που δεν το ξέρω σίγουρα, ξέρω όμως ότι τους Πατριαρχικούς ψάλτες που έχουν μάθει να ψάλλουν από στήθους τα περισσότερα πράγματα ελάχιστα τους επηρέαζαν τα κείμενα.
§11. Τους Πατριαρχικούς ψάλτες ελάχιστα τους επηρεάζουν τα κείμενα και τα ψάλλουν από στήθους, εφ’ όσον δεν κάνουν μια ηχογράφηση «καθ’ υπόδειγμα εκτέλεσης», με παράθεση κειμένου για μια «μνημειακή παραγωγή». Εκεί, συμμορφώνονται μια χαρά στο κείμενο και στην ισχύουσα διαστηματική πραγματικότητα της Επιτροπής (άλλως θα τους χαρακτήριζαν οι διάφοροι «ξερόλες» και αγραμμάτους ακόμα, όπως ήδη έσπευσαν να κάνουν με την εκτέλεση του «Άνωθεν»).
Και στην τελική όταν δεν συμφωνείς με κάτι αλλάζεις το κείμενο. Αλλιώς συμφωνείς.
§12. Ποιος ακριβώς είπαμε, είναι ο κ. Ζάχαρης που θα κάνει υποδείξεις ορθότητας επιλογών στον «Άρχοντα Αρχόντων»; Εκτός αν υπονοεί, ότι ο Στανίτσας λίγους μήνες πριν πεθάνει και άρρωστος, ήξερε τι ήθελε να πει, ενώ στις επίσημες ηχογραφήσεις του Χ’’Γιακουμή …του ξέφυγε! Απίστευτη τοποθέτηση!
Όμως ακούμε από παλαιούς ψάλτες (της εποχής του Στανίτσα και παλαιότερους) να μην κάνουν χρώμα προς τα κάτω. (Ι.Ναυπλιώτης, Κ.Πρίγγος, Λ.Σφήκας, π.Π.Κάρτσωνας, Σ.Μαϊδανόγλους, Άνωθεν π.Δοσίθεος, Θ.Καπαρός). … Φυσικά υπάρχουν και ψάλτες που εκτελούν χρώμα προς τα κάτω, αλλά αυτοί είναι κυρίως από τον Στανίτσα και μετά.
§13. Εδώ χάνει, ακόμα μια φορά, ο κ. Ζάχαρης γιατί τα πρώτα φασματοσκοπικά δείγματα συνηγορούν κατά κράτος (αφού κωφεύει στα ηχητικά), στην άποψη ότι ο Ναυπλιώτης και ο Πρίγγος εκτελούν όμοια διφωνία προς τα κάτω. Για τους άλλους έχει δίκιο, αλλά είναι όλες νεώτερες ηχογραφήσεις και μπορεί να ακολουθούν την άποψη οποιουδήποτε στην εκτέλεσή τους.
Αν κάποιος νομίζει ότι ακούει το ίδιο στον Ναυπλιώτη και στον Στανίτσα, ας πάει στους φασματογράφους να μετρήσει τι λέει ο ένας και τι ο άλλος. Μέχρι τότε όσο καλός κριτής είναι τα αυτιά του οποιουδήποτε, είναι και τα δικά μου. Και έχω το δικαίωμα να ακούω αυτό που νομίζω ότι άκουσα. Αν νομίζετε ότι ακούω λάθος, φέρτε μου αποδείξεις. Η ανάλογη επιστήμη υπάρχει.
Έρχονται οσονούπω, λίγη υπομονή, για όσους δυσκολεύονται…
Και έχουμε την μαρτυρία τις σχολής της Χίου όπως αυτή διαμορφώθηκε κυρίως από τον Βινάκη και μετά, όπου ο Βινάκης έλεγε στους μαθητές του να μην κάνουν χρώμα προς τα κάτω (χωρίς να μπορεί να το τεκμηριώσει βέβαια-βασιζόμενος προφανώς στην προφορική παράδοση που είχε) πράγμα που μετάφερε και εκτελούσε ο μακαριστός Λ. Σφήκας.
§14. Για την επισήμανση του κ. Λ. Αγγελόπουλου, προβληματίστηκα πολύ, από την εποχή που αγόρασα την Ανθολογία (μια 10ετία ήδη) και μελέτησα το «Αντί Προλόγου» του. Ρώτησα και τον πατέρα μου που χρημάτισε Πρωτοψάλτης (ως την ηλικία των 20 ετών, οπότε και απεσύρθη για λόγους υγείας) και μαθητής στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, του μεγάλου δασκάλου Δ. Βαφειάδη (μαθητού του Ναυπλιώτη).
Πήρα ΑΚΡΙΒΩΣ την ίδια απάντηση που πήρα και σε πρόσφατη συνομιλία μου, με τον Γ. Μιχαλάκη που μαθήτευσε κοντά στον Στ. Τσολακίση (Α’ Κανόναρχο και Δομέστικο του Ναυπλιώτη).
Όταν ο Βινάκης (ή οποιοσδήποτε παλαιός) έλεγε δίεση, εννοούσε κάτι άλλο από αυτό που καταλαβαίνουμε με την δυτικότροπη σκέψη μας σήμερα. Σχεδόν πάντα ήταν ένα ανέβασμα 2 μορίων (ένα ΩΩΠ επάνω όπως χαρακτηριστικά έλεγαν, σε συνδυασμό με μικρή κίνηση του χεριού με την παλάμη προς τα πάνω). Τώρα αν συνυπολογίσουμε το ότι ο Βινάκης τα έλεγε αυτά στη Χίο (που δεν υπήρχε προφορική Πατριαρχική Παράδοση) και τα διαστήματα που γνωρίζουν οι ψάλτες είναι τα της Επιτροπης ΖΩ-14-ΚΕ-8-ΔΙ, μια δίεση 2 μορίων στον ΚΕ (αφού η φθορά του μαλακού χρώματος έχει μπει ήδη στο κείμενο) μας φτιάχνει ΖΩ-12-ΚΕ-10-ΔΙ. Μήπως ο Βινάκης, προσπαθούσε απλώς να περιγράψει το κατά διφωνίαν σύστημα του Δευτέρου, όπως ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ το είχε ακούσει εντός Πατριαρχείου;
§15. Ακολουθεί σε αρχείο εικόνας JPG, η ανάλυση των διαστημάτων που έψαλε στη θέση αυτή ο Ναυπλιώτης, ο Πρίγγος, ο Μαϊντανόγλου και ο Σφήκας. Είναι μέρος από πληρέστερο αρχείο του Γ. Μιχαλάκη, με μικρή επέμβασή μου στην απόδοση στα Ελληνικά. Με λίγη μελέτη των πινάκων,βλέπει κανείς, ότι ο Ναυπλιώτης έχει μια απίστευτη (!!!) ακρίβεια στα διαστήματά του συγκεντρώνει με ένα απόλυτα σταθερό ΖΩ, στο δεσποΤΗΝ 354 cents και στο αρχΙερέα 350 cents, έναντι των 351 cents που είναι ακριβώς η μισή 5η καθαρή (702 cents). Μεγαλώνει κυρίως τον Ελάχιστο Τόνο από την κλασματική περιγραφή του Χρυσάνθου 88/81 = 143,50 cents και πετυχαίνει την ελάχιστη απόκλιση 1 έως 3 cents στη διφωνία (όπου 1 cent = 0,06 του Ηχομορίου της 72άρας κλίμακας της Επιτροπής που έχουμε σήμερα εν χρήσει).
Από εκεί και πέρα, ο Πρίγγος πετυχαίνει διφωνίες της τάξης των 354 και 364 cents , αλλά στη δεύτερη περίπτωση, του έχει ανέβει η βάση κατά 12 cents, οπότε οι αποκλίσεις του από τη διφωνία είναι επίσης 3 και 1 cents (έχει όμως μικρότερο Μείζονα κατά 10 τουλάχιστον cents από το «φυσικό», οπότε ο Ελάχιστός του είναι ουσιαστικά Ελάσσων). Ο Μαϊντανόγλου χρησιμοποιεί διαστήματα «λεγέτου» με ελάχιστη αστάθεια 1 Herz (4,5 περ.cents) σε όλους τους φθόγγους πλην της βάσης ΖΩ, και ο Σφήκας κατεβαίνει με τόνο Ελάσσονα και Μείζονα (μάλλον διατονικά χωρίς έλξεις), του «φεύγει» όμως προς τα πάνω η βάση κατά 5 Herz (20 περ. cents).
Ευχαριστώ
).