Τὰ εἴδη τῆς ὑμνογραφίας σὲ σχέση μὲ τὸ περιεχόμενό τους

[MTheodorakis]

-Ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο, ποιά εἶναι ἡ οὐσιαστικὴ διαφορὰ μεταξὺ τῶν ἀπολυτικίων, κοντακίων, ἐξαποστειλαρίων, καθισμάτων καὶ στιχηρῶν; Στὴν σύνθεσή τους ἔχουν συγκεκριμένα στοιχεῖα ἢ ὅ,τι ἔρχεται στὸν νοῦ τοῦ ὑμνογράφου;

-Πρέπει νὰ ξεκινήσουμε ἀπὸ τὰ πρώτα δείγματα, δηλαδὴ τὰ πρώτα ἀπολυτίκια καὶ κοντάκια τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν.

Τὰ ἀπολυτίκια (ε’ αἰ.), οἱ ὕμνοι ἐκκίνησης καὶ θέσπισης τῶν ἑορτῶν, ἀφηγοῦνται περιληπτικὰ τὸ γεγονὸς καὶ δοξάζουν τὸν Κύριο ἤ χαιρετίζουν τὴν παρθένο.

Σὲ δεύτερη φάση τὰ κοντάκια (στ’ αἰ.) ἐμβαθύνουν θεολογικὰ καί, μέσα ἀπὸ τοὺς οἴκους τους καὶ τὰ ἐφύμνια τοῦ λαοῦ, ἀποτελοῦν εὔληπτο διδακτικὸ δογματικὸ κήρυγμα-ἀνάλυση. Ἀργότερα ἔρχονται τὰ ἁγιολογικὰ κοντάκια-συναξάρια, τὰ ὁποία ἀργότερα τέθηκαν πρὸ τοῦ συναξαρίου (ιβ’ αἰ.) τοῦ ὄρθρου.

Τὰ στιχηρὰ (ζ’ αἰ.) τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν, τοῦ Πεντηκοσταρίου καὶ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ παρουσιάζουν βιβλικὴ ἐξάρτηση, διότι καὶ ψάλλονται μὲ βιβλικοὺς στίχους. Εἶναι οἱ ὕμνοι τῶν ἀναγνωσμάτων ἑσπερινοῦ, ὄρθρου καὶ λειτουργίας.

Τὰ καθίσματα καὶ τὰ ἐξαποστειλάρια ψάλλονται χωρὶς στίχους καί, γιὰ τὸν λόγο αὐτό, συνήθως εἶναι ὕμνοι ἐλεύθερης σύνθεσης, χωρὶς βιβλικὴ ἐξάρτηση καὶ συχνὰ ἀναδεικνύουν διαφορετικὲς πτυχὲς τοῦ ἑορτασμοῦ.

Τὰ στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ τῶν ἑορτῶν καὶ τῶν Κυριακῶν τῆς Παρακλητικῆς εἶναι κάπως συνεσταλμένα καὶ θεολογικὰ-διδακτικὰ (βλ. καὶ δογματικὰ θεοτοκία μικροῦ καὶ μεγάλου ἑσπερινοῦ Κυριακῶν), διότι ὁ ἑσπερινὸς εἶναι εἰσαγωγὴ τῆς ἡμέρας τῆς ἑορτῆς (ᾠδὲς-αἴνοι-δοξολογία).

Τὰ στιχηρὰ τῶν αἴνων εἶναι τὰ κύρια στιχηρὰ τῆς ἡμέρας τῆς ἑορτῆς μὲ ἐνθουσιώδη-πανηγυρικὸ τόνο, πρὸ τῆς μεγάλης δοξολογίας.

Τὰ στιχηρὰ τῶν ἁγίων, μὲ τὴν συγκεκριμένη σειρά τους, ἀφηγοῦνται τὸν βίο τοῦ ἁγίου καί, στὸ τέλος, τὰ θαύματα καὶ τοὺς τόπους ἢ τοὺς ναούς του. Τὰ στιχηρὰ τῶν αἴνων τῶν ἁγίων εἶναι ἐγκωμιαστικά.

Τὰ στιχηρὰ τῶν καθημερινῶν τῆς Παρακλητικῆς δὲν παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις.

Τὰ στιχηρὰ τῶν Κυριακῶν τοῦ τριῳδίου καὶ τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς, μαζὶ μὲ τὰ ἀναγνώσματα, ἔχουν σαφὴ κατηχητικὸ σκοπὸ γιὰ τὰ βαπτίσματα τοῦ Μ. Σαββάτου ἢ τὶς κουρὲς τοῦ Σαββάτου τοῦ Λαζάρου καὶ τῆς Τρίτης τῆς διακαινησίμου. Βεβαίως εἶναι καὶ ἱκετήρια-κατανυκτικά.



Τὰ τροπάρια τῆς β’ ᾠδῆς κανόνων ἢ τριῳδίων ἔχουν φοβερὸ καὶ ἐλεγκτικὸ λεξιλόγιο, καθὼς ψάλλονται μὲ τοὺς στίχους τῆς στηλιτευτικῆς-ἀπειλητικῆς β’ ᾠδῆς τοῦ Ὡρολογίου.

 

[Γεώργιος Καραγιαννάκης]

Τα απολυτίκια, τα καθίσματα, αλλά και τα κοντάκια, πρέπει να ανήκουν στην ίδια ομάδα.
Πολλά από αυτά είναι σε δύο θέσεις ταυτόχρονα.

Για τα στιχηρά εννοούμε μόνο τα ιδιόμελα ή και τα προσόμοια;

 

[Diogenes]

Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για αυτές τις εξηγήσεις σας, κ. Θεοδωράκη!
Θα ήθελα να σας ρωτήσω σχετικά με αυτά:

Τὰ στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ τῶν ἑορτῶν καὶ τῶν Κυριακῶν τῆς Παρακλητικῆς εἶναι κάπως συνεσταλμένα καὶ θεολογικὰ-διδακτικὰ (βλ. καὶ δογματικὰ θεοτοκία μικροῦ καὶ μεγάλου ἑσπερινοῦ Κυριακῶν), διότι ὁ ἑσπερινὸς εἶναι εἰσαγωγὴ τῆς ἡμέρας τῆς ἑορτῆς (ᾠδὲς-αἴνοι-δοξολογία).

Τὰ στιχηρὰ τῶν αἴνων εἶναι τὰ κύρια στιχηρὰ τῆς ἡμέρας τῆς ἑορτῆς μὲ ἐνθουσιώδη-πανηγυρικὸ τόνο, πρὸ τῆς μεγάλης δοξολογίας.

Μήπως έπρεπε την παρένθεσή σας «(ᾠδὲς-αἴνοι-δοξολογία)» να την γράφατε μετά την φράση «Τὰ στιχηρὰ τῶν αἴνων ... τῆς μεγάλης δοξολογίας»;

Επίσης να σας ρωτήσω: Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ των κοντακίων, οι οποίοι σχεδόν εκτοπίστηκαν, και των κανόνων που αντικατέστησαν τα κοντάκια; (Δεν ερωτώ για την «οπτική» τους δομή όπως π.χ. ότι τα μεν κοντάκια αποτελούνται από οίκους, οι δε κανόνες βασίζονται στις βιβλικές ωδές κ.λ.π., αλλά για το περιεχόμενό τους.) Σήγουρα θα έχει κάτι γραφεί σε άλλο ποστ στο Ψαλτολόγιο. Γιαυτό θα ήθελα εδώ μόνο μία σύντομη απάντηση.
Ευχαριστώ εκ των προτέρων!

 

[MTheodorakis]

Τα απολυτίκια, τα καθίσματα, αλλά και τα κοντάκια, πρέπει να ανήκουν στην ίδια ομάδα.
Πολλά από αυτά είναι σε δύο θέσεις ταυτόχρονα.

Για τα στιχηρά εννοούμε μόνο τα ιδιόμελα ή και τα προσόμοια;

Τὰ παλαιὰ ἀρχικὰ ἀπολυτίκια τῶν ἑορτῶν καὶ τῶν ἑορταζομένων ἁγίων, εἶναι τὰ πρῶτα, χαρακτηριστικὰ καθίσματα, τὰ «καθίσματα εἰς τὸ Θεὸς Κύριος», ποὺ δὲν ἀντικαθίστανται ἀπὸ τὰ ἄλλα καθίσματα καὶ ἀφηγοῦνται περιληπτικὰ τὸ γεγονός. Τὰ ἄλλα καθίσματα τῆς ἡμέρας δὲν ἔχουν αὐτὲς τὶς ἰδιότητες.

Πολλὰ κοντάκια (χωρὶς τοὺς οἴκους) χρησιμοποιήθηκαν μεταγενέστερα ὡς καθίσματα, ἀλλὰ δὲν ἔχασαν τὶς ἰδιότητες τοῦ κοντακίου.

Γιὰ αὐτὸ τὸ λόγο ἐξέτασα καὶ διέκρινα τοὺς ὕμνους στὴ γένεσή τους καὶ τὴν ἀρχική τους σύλληψη.

Στιχηρὰ ἐννοῶ καὶ τὰ προσόμοια.

 

[MTheodorakis]

Σας ευχαριστούμε πάρα πολύ για αυτές τις εξηγήσεις σας, κ. Θεοδωράκη!
Θα ήθελα να σας ρωτήσω σχετικά με αυτά:

Μήπως έπρεπε την παρένθεσή σας «(ᾠδὲς-αἴνοι-δοξολογία)» να την γράφατε μετά την φράση «Τὰ στιχηρὰ τῶν αἴνων ... τῆς μεγάλης δοξολογίας»;

Επίσης να σας ρωτήσω: Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ των κοντακίων, οι οποίοι σχεδόν εκτοπίστηκαν, και των κανόνων που αντικατέστησαν τα κοντάκια; (Δεν ερωτώ για την «οπτική» τους δομή όπως π.χ. ότι τα μεν κοντάκια αποτελούνται από οίκους, οι δε κανόνες βασίζονται στις βιβλικές ωδές κ.λ.π., αλλά για το περιεχόμενό τους.) Σήγουρα θα έχει κάτι γραφεί σε άλλο ποστ στο Ψαλτολόγιο. Γιαυτό θα ήθελα εδώ μόνο μία σύντομη απάντηση.
Ευχαριστώ εκ των προτέρων!

Ἑορτὴ σημαίνει χαρμόσυνες λειτουργικὲς δομὲς (ᾠδὲς-αἴνοι-δοξολογία), δηλαδὴ ὄρθρος, φῶς καὶ ὄχι ἑσπερινὸς καὶ νύκτα. Καὶ ἕνας μὴ ἑορταστικὸς ὄρθρος ἔχει αὐτὴν τὴν κατεύθυνση.

Ὁ ἑσπερινὸς δὲν διαθέτει τέτοιες ἑνότητες (εἶναι ἐγγὺς προανάκρουσμα-προεορτὴ) καὶ γιὰ τὸν λόγο αὐτὸ οἱ ὕμνοι του εἶναι κάπως συνεσταλμένοι, πρόωροι. Ἡ ἑορτὴ ἀναμένεται.

Τὸ κοντάκιο μὲ τοὺς οἴκους του εἶναι μιὰ ποιητικὴ ὁμιλία σὲ ἁπλὴ γλῶσσα καὶ συχνὰ μὲ διάλογο, ἐνῶ τὰ στιχηρὰ τῶν ᾠδῶν (ὕμνων), οἱ κανόνες, ἔχουν ὑμνητικὸ χαρακτήρα σὲ λόγια συναισθηματικὴ γλῶσσα.

Τὸ κοντάκιο μὲ τοὺς οἴκους του εἶναι μουσικὰ μονότονο, ἐνῶ ὁ κανόνας ἔχει μουσικὲς παραλλαγές, ὅσοι καὶ οἱ εἱρμοί του.

 

[Diogenes]

Αξιότιμε κ. Θεοδωράκη!
Κάθε φορά που σας ρωτάω κάτι ανοίγουν οι ουρανοί!
Και μας στείλατε τις πανεπιστημιακές παραδόσεις για την υμνογραφία. Θα το διαβάσω ευχαρίστως!

Θερμότατες ευχαριστίες!!!

 

[ψαλμός 50ός]

Ποιά είναι η διαφορά μεταξύ των κοντακίων, οι οποίοι σχεδόν εκτοπίστηκαν, και των κανόνων που αντικατέστησαν τα κοντάκια; (Δεν ερωτώ για την «οπτική» τους δομή όπως π.χ. ότι τα μεν κοντάκια αποτελούνται από οίκους, οι δε κανόνες βασίζονται στις βιβλικές ωδές κ.λ.π., αλλά για το περιεχόμενό τους.) Σήγουρα θα έχει κάτι γραφεί σε άλλο ποστ στο Ψαλτολόγιο. Γιαυτό θα ήθελα εδώ μόνο μία σύντομη απάντηση.

Χαίρετε
Επιτρέψτε μου να σας απαντήσω με τις λίγες γνώσεις μου.

Στο περιεχόμενο του Προοιμίου εξυμνείται περιληπτικά το πρόσωπο ή το γεγονός, στο οποίο είναι αφιερωμένο το Κοντάκιο.
Στον δε Οίκο παρουσιάζεται εκτενέστερα το περιεχόμενο του Κοντακίου και κυριαρχεί ο διηγηματικός χαρακτήρας.

Η εμφάνιση του Κανόνα δεν είναι άσχετη με τις ιστορικές συγκυρίες τις εποχής εκείνης (εικονομαχία, αιρέσεις).
Μέσα από τους Κανόνες, οι οποίοι είναι σημαντικά θεολογικά υμνογραφικά κείμενα, οι Πατέρες της Εκκλησίας περνούν τις δογματικές αλήθειες και δύσκολα δογματικά ζητήματα.
Στον Κανόνα ο υμνογράφος υπηρετεί το δόγμα, την θεολογική ορολογία, την οποία εντάσσει μέσα στο κείμενό του.

Την περίοδο της εικονομαχίας υπήρξε ανάγκη διάδοσης των ορθόδοξων θεολογικών θέσεων, λόγω της εμφάνισης πολλών δογματικών αλλοιώσεων και παραχαράξεων από τους αιρετικούς.
Έπρεπε λοιπόν οι Πατέρες της εκκλησίας να εντάξουν μέσα σε ένα υμνογραφικό κείμενο τους δύσκολους δογματικούς όρους της χριστιανικής θρησκείας, τις δογματικές αλήθειες, έτσι ώστε ο πιστός ψάλλοντας τον ύμνο ταυτόχρονα να μαθαίνει μέσα από αυτόν την αλήθεια.
Οι ποιητές-υμνογράφοι, οι Οικουμενικές Σύνοδοι και οι Πατέρες της Εκκλησίας, λόγω των δογματικών αυτών προβλημάτων, μέσα από τα κείμενά τους προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια θεολογική ορολογία τέτοια, που να κατοχυρώνει το δόγμα.
Με τον τρόπο αυτό δεν υπάρχει πλέον κίνδυνος δογματικών διολισθήσεων και ο καθένα μπορεί να γνωρίζει πιο είναι το ορθό δόγμα και ποια η παραχάραξη.

Ο Κανόνας λοιπόν αναλαμβάνει την υπηρεσία του δόγματος και την στήριξη και την ενίσχυση της κοινότητας των πιστών.

Το θέμα του Ειρμού είναι συνήθως σχετικό με την αντίστοιχη Βιβλική ωδή.
Τα δε τροπάρια του Κανόνα είναι αφιερωμένα στις Δεσποτικές ή Θεομητορικές ή εορτές Αγίων.
Όταν έχουμε Κανόνες αφιερωμένους στις μεγάλες εορτές, Δεσποτικές ή Θεομητορικές εορτές, τις εορτές των Αγίων ή ακόμη και τις εορτές μεγάλων γεγονότων (π.χ. Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού), ο κανόνας αναφέρεται στο περιεχόμενο της εορτής.
Αν λοιπόν θελήσει κανείς να μελετήσει το θεολογικό περιεχόμενο μιας εορτής, αρκεί να μελετήσει τον Κανόνα αυτής (π.χ. ο κανόνας των Χριστουγέννων περιέχει όλη την θεολογία της εορτής, όλο το περιεχόμενο των Χριστουγέννων).

Ο κανόνας είναι το σημείο αναφοράς του περιεχομένου της εκάστοτε εορτής.

Ο Κανόνας είναι το τελειότερο είδος της υμνογραφίας που υπάρχει μέχρι σήμερα στην λειτουργική πράξη της εκκλησίας.

Σε σύγκριση με τα Κοντάκια τα οποία αποτελούσαν μία μορφή «θρησκευτικού θεάτρου» λόγω του διηγηματικού και διαλογικού χαρακτήρα, ο Κανόνας έχει θεολογικό και δοξολογικό χαρακτήρα.

Ελπίζω να βοήθησα

 

[Diogenes]

Χαίρετε
Επιτρέψτε μου να σας απαντήσω με τις λίγες γνώσεις μου.

Στο περιεχόμενο του Προοιμίου εξυμνείται περιληπτικά το πρόσωπο ή το γεγονός, στο οποίο είναι αφιερωμένο το Κοντάκιο.
Στον δε Οίκο παρουσιάζεται εκτενέστερα το περιεχόμενο του Κοντακίου και κυριαρχεί ο διηγηματικός χαρακτήρας.

Η εμφάνιση του Κανόνα δεν είναι άσχετη με τις ιστορικές συγκυρίες τις εποχής εκείνης (εικονομαχία, αιρέσεις).
Μέσα από τους Κανόνες, οι οποίοι είναι σημαντικά θεολογικά υμνογραφικά κείμενα, οι Πατέρες της Εκκλησίας περνούν τις δογματικές αλήθειες και δύσκολα δογματικά ζητήματα.
Στον Κανόνα ο υμνογράφος υπηρετεί το δόγμα, την θεολογική ορολογία, την οποία εντάσσει μέσα στο κείμενό του.

Την περίοδο της εικονομαχίας υπήρξε ανάγκη διάδοσης των ορθόδοξων θεολογικών θέσεων, λόγω της εμφάνισης πολλών δογματικών αλλοιώσεων και παραχαράξεων από τους αιρετικούς.
Έπρεπε λοιπόν οι Πατέρες της εκκλησίας να εντάξουν μέσα σε ένα υμνογραφικό κείμενο τους δύσκολους δογματικούς όρους της χριστιανικής θρησκείας, τις δογματικές αλήθειες, έτσι ώστε ο πιστός ψάλλοντας τον ύμνο ταυτόχρονα να μαθαίνει μέσα από αυτόν την αλήθεια.
Οι ποιητές-υμνογράφοι, οι Οικουμενικές Σύνοδοι και οι Πατέρες της Εκκλησίας, λόγω των δογματικών αυτών προβλημάτων, μέσα από τα κείμενά τους προσπάθησαν να διαμορφώσουν μια θεολογική ορολογία τέτοια, που να κατοχυρώνει το δόγμα.
Με τον τρόπο αυτό δεν υπάρχει πλέον κίνδυνος δογματικών διολισθήσεων και ο καθένα μπορεί να γνωρίζει πιο είναι το ορθό δόγμα και ποια η παραχάραξη.

Ο Κανόνας λοιπόν αναλαμβάνει την υπηρεσία του δόγματος και την στήριξη και την ενίσχυση της κοινότητας των πιστών.

Το θέμα του Ειρμού είναι συνήθως σχετικό με την αντίστοιχη Βιβλική ωδή.
Τα δε τροπάρια του Κανόνα είναι αφιερωμένα στις Δεσποτικές ή Θεομητορικές ή εορτές Αγίων.
Όταν έχουμε Κανόνες αφιερωμένους στις μεγάλες εορτές, Δεσποτικές ή Θεομητορικές εορτές, τις εορτές των Αγίων ή ακόμη και τις εορτές μεγάλων γεγονότων (π.χ. Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού), ο κανόνας αναφέρεται στο περιεχόμενο της εορτής.
Αν λοιπόν θελήσει κανείς να μελετήσει το θεολογικό περιεχόμενο μιας εορτής, αρκεί να μελετήσει τον Κανόνα αυτής (π.χ. ο κανόνας των Χριστουγέννων περιέχει όλη την θεολογία της εορτής, όλο το περιεχόμενο των Χριστουγέννων).

Ο κανόνας είναι το σημείο αναφοράς του περιεχομένου της εκάστοτε εορτής.

Ο Κανόνας είναι το τελειότερο είδος της υμνογραφίας που υπάρχει μέχρι σήμερα στην λειτουργική πράξη της εκκλησίας.

Σε σύγκριση με τα Κοντάκια τα οποία αποτελούσαν μία μορφή «θρησκευτικού θεάτρου» λόγω του διηγηματικού και διαλογικού χαρακτήρα, ο Κανόνας έχει θεολογικό και δοξολογικό χαρακτήρα.

Ελπίζω να βοήθησα

Ευχαριστώ πολύ και εσάς!
Βεβαίως και βοηθήσατε!

Να είστε πάντα καλά!