Περί της τάξης της απαγγελίας του Αποστόλου

[MTheodorakis]

«Ὁ ἄμβωνας...βρίσκεται...πάντα ὅμως σχετικὰ κοντὰ στὸ φράγμα τοῦ πρεσβυτερίου. Στὶς βασιλικὲς τῆς Παλαιστίνης καὶ τῶν ἀκτῶν τῆς Ἀδριατικῆς ὁ ἄμβωνας ἦταν προσκολλημένος στὸ φράγμα τοῦ πρεσβυτερίου. Τοῦτο συμφωνεῖ μὲ τὸ κείμενο τῆς Διαθήκης τοῦ Κυρίου, τὸ ὁποῖο ὁρίζει ὅτι τὸ βῆμα τῶν ἀναγιγνωσκόντων πρέπει μὲν νὰ εἶναι χωριστὸ ἀπὸ τὴν ἁγία τράπεζα, νὰ μὴν ἀπέχει ὅμως πολὺ ἀπὸ αὐτή» (Ν. Γκιολὲ Παλαιοχριστιανικὴ τέχνη: Ναοδομία (περίπου 200 ἕως 600 μ.Χ.) Ἀθῆνα 1994 σσ. 76-77). «...εἶχε διπλὴν ἑκατέρωθεν κλίμακα, δι’ ἧς ἀνήρχετό τις πρὸς τὸ ἀναλογεῖον, τὸ παρεμφερὲς πρὸς ἀετὸν καὶ ἐστραμμένον πρὸς τὸν λαόν» (πρωτ. Κ. Καλλινίκου Ὁ Χριστιανικὸς ναὸς καὶ τὰ τελούμενα ἐν αὐτῷ ἔκδ. δ’ 1969 σσ. 99-100). Ἄρα τὰ ἀναγνώσματα λέγονται πρὸς δυσμάς.

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

«Ὁ ἄμβωνας...βρίσκεται...πάντα ὅμως σχετικὰ κοντὰ στὸ φράγμα τοῦ πρεσβυτερίου. Στὶς βασιλικὲς τῆς Παλαιστίνης καὶ τῶν ἀκτῶν τῆς Ἀδριατικῆς ὁ ἄμβωνας ἦταν προσκολλημένος στὸ φράγμα τοῦ πρεσβυτερίου. Τοῦτο συμφωνεῖ μὲ τὸ κείμενο τῆς Διαθήκης τοῦ Κυρίου, τὸ ὁποῖο ὁρίζει ὅτι τὸ βῆμα τῶν ἀναγιγνωσκόντων πρέπει μὲν νὰ εἶναι χωριστὸ ἀπὸ τὴν ἁγία τράπεζα, νὰ μὴν ἀπέχει ὅμως πολὺ ἀπὸ αὐτή» (Ν. Γκιολὲ Παλαιοχριστιανικὴ τέχνη: Ναοδομία (περίπου 200 ἕως 600 μ.Χ.) Ἀθῆνα 1994 σσ. 76-77). «...εἶχε διπλὴν ἑκατέρωθεν κλίμακα, δι’ ἧς ἀνήρχετό τις πρὸς τὸ ἀναλογεῖον, τὸ παρεμφερὲς πρὸς ἀετὸν καὶ ἐστραμμένον πρὸς τὸν λαόν» (πρωτ. Κ. Καλλινίκου Ὁ Χριστιανικὸς ναὸς καὶ τὰ τελούμενα ἐν αὐτῷ ἔκδ. δ’ 1969 σσ. 99-100). Ἄρα τὰ ἀναγνώσματα λέγονται πρὸς δυσμάς.

Ίσως αυτό γινόταν την παλαιοχριστιανιακή περίοδο, οπότε οι αναγνώστες δυνατόν να ανέβαιναν μέχρι και το τελευταίο βάθρο του άμβωνα, και εφόσον μιλάμε για πεταλοειδή-ριπιδιοειδή άμβωνα, που και οι δύο κλίμακες κοιτάνε ανατολικά και συνενώνονται με το σολέα.
Αλλά ο τύπος άμβωνα που επικράτησε στους βυζαντινούς ναούς είναι αυτός με δύο ευθύγραμμες κλίμακες παράλληλες στον κατά μήκος άξονα του ναού (με ή χωρίς ουρανίσκο)*. Εφόσον ο αναγνώστης ανεβαίνει μέχρι δευτέρου ή τρίτου σκαλοπατιού του άμβωνα, αν έχει ανέβει από την ανατολική κλίμακα και κοιτάει προς δυσμάς θα βλέπει τον παρεμβαλλόμενο άμβωνα και όχι τον λαό. Αν έχει ανέβει από τη δυτική κλίμακα, δεν θα βλέπει στο τέλος του αναγνώσματος τον αρχιερέα-ιερέα που τον ειρηνεύει.
Όσον αφορά την ανάγνωση του Ευαγγελίου, τι γίνεται με την αντιφωνική ανάγνωση; Θα διαβάζει ο αρχιερέας από το σύνθρονο το Ευαγγέλιο και ο διάκονος επ᾿ άμβωνος που αντιφωνεί θα γυρνάει την πλάτη στον Ευαγγελιστή Αρχιερέα;

*Στο avatar μου απεικονίζεται ένας άμβωνας τέτοιου τύπου.

 

[domesticus]

Ἄρα τὰ ἀναγνώσματα λέγονται πρὸς δυσμάς.

Δὲν δικαιολογεῖται αὐτὸ ποὺ γράφετε.

 

[Shota]

*Στο avatar μου απεικονίζεται ένας άμβωνας τέτοιου τύπου.

Μεγαλύτερη εικόνα εδώ. Από την Κωνσταντινούπολη σήμερα σώζεται μονο ένας άμβωνας (της Βασιλικής Beyazit A) και είναι ακριβώς αυτού του τύπου. Θα σαρωσω αργότερα σχετικό σημείο με φωτογραφίες από το βιβλίο του Matthews. Παραθέτω επίσης κάτι σχετικό για τον άμβωνα της Αγίας Σοφιας από το βιβλίο του Neil Moran "Singers in late Byzantine and Slavonic painting" (Brill, 1986).

 

[domesticus]

«Ὁ ἄμβωνας...βρίσκεται...πάντα ὅμως σχετικὰ κοντὰ στὸ φράγμα τοῦ πρεσβυτερίου. Στὶς βασιλικὲς τῆς Παλαιστίνης καὶ τῶν ἀκτῶν τῆς Ἀδριατικῆς ὁ ἄμβωνας ἦταν προσκολλημένος στὸ φράγμα τοῦ πρεσβυτερίου. Τοῦτο συμφωνεῖ μὲ τὸ κείμενο τῆς Διαθήκης τοῦ Κυρίου, τὸ ὁποῖο ὁρίζει ὅτι τὸ βῆμα τῶν ἀναγιγνωσκόντων πρέπει μὲν νὰ εἶναι χωριστὸ ἀπὸ τὴν ἁγία τράπεζα, νὰ μὴν ἀπέχει ὅμως πολὺ ἀπὸ αὐτή» (Ν. Γκιολὲ Παλαιοχριστιανικὴ τέχνη: Ναοδομία (περίπου 200 ἕως 600 μ.Χ.) Ἀθῆνα 1994 σσ. 76-77). «...εἶχε διπλὴν ἑκατέρωθεν κλίμακα, δι’ ἧς ἀνήρχετό τις πρὸς τὸ ἀναλογεῖον, τὸ παρεμφερὲς πρὸς ἀετὸν καὶ ἐστραμμένον πρὸς τὸν λαόν» (πρωτ. Κ. Καλλινίκου Ὁ Χριστιανικὸς ναὸς καὶ τὰ τελούμενα ἐν αὐτῷ ἔκδ. δ’ 1969 σσ. 99-100). Ἄρα τὰ ἀναγνώσματα λέγονται πρὸς δυσμάς.

Διαβάστε καὶ τὸ ἀνάλογο κεφάλαιο ἀπὸ τὸν σοφὸ Ἀν. Ὀρλάνδο, Ἡ ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική τῆς μεσογειακῆς λεκάνης.
http://rapidshare.com/files/426761739/Orlandos_ambo.pdf
Μερικὲς φωτο ἀπὸ ἄμβωνες.
Ἡ πρώτη ἀπὸ Καλαμπάκα, ἡ δεύτερη ἀπὸ Ἁγ. Σοφία Κων/πολη.

 

[Shota]

Μια σημαντική γραπτή πηγή για τον άμβωνα του Ναού της Αγίας Σοφιας είναι "Έκφρασις του άμβωνος" του Παύλου Σιλεντιαριου.

 

[Shota]

ἡ δεύτερη ἀπὸ Ἁγ. Σοφία Κων/πολη.

Σύμφωνα με τον Matthews αυτή η δεύτερη είναι της βασιλικης Beyazit και "... it has been... reassembled in the Ayasofya Museum garden" (The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy. The Pensylvania State University Press, University Park and London, Second printing, 1977, p. 70).

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Η ειρήνευση, στο τέλος του Αποστόλου είναι Εἰρήνη σοί, ή Εἰρήνη σοὶ καὶ παντὶ τῶι λαῶι; Έχω ακούσει και τα δύο.
Υπάρχει απάντηση από τον χορό ή τον αναγνώστη: Καὶ τῶι πνεύματί σου;
Τι γράφουν τα ελληνικά και ξένα χφφ;

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Η ειρήνευση, στο τέλος του Αποστόλου είναι Εἰρήνη σοί, ή Εἰρήνη σοὶ καὶ παντὶ τῶι λαῶι; Έχω ακούσει και τα δύο.

Σημειωτέον ότι στο βαρβερινό κώδικα (στα διακονικά της προηγιασμένης) γράφει "Εἰρήνη πασοι" (ίσως λάθος του αντιγραφέα· όχι του εκδότη, αλλά ποιο ήταν το σωστό: σοὶ ή πᾶσι)* και το ευχολόγιο Goar (στη λειτουργία του Χρυσοσόμου) "Εἰρήνη πᾶσι" (συνημμένα).

*Αμέσως μετά στην Παροιμία γράφει "Καὶ πάλιν ὁ ἱερεὺς λέγει· Εἰρήνη σοι". Άρα, στο βαρβερινό είναι μάλλον λάθος αντιγραφής.

 

[Shota]

Η ειρήνευση, στο τέλος του Αποστόλου είναι Εἰρήνη σοί, ή Εἰρήνη σοὶ καὶ παντὶ τῶι λαῶι; Έχω ακούσει και τα δύο.

Ως γνωστό από τα έργα του Χρυσοστόμου, κατά την εποχή του η λειτουργία άρχισε με την ειρήνευση (προς τον λαό) από τον επίσκοπο και με αναγνώσματα. Αυτό το "Εἰρήνη σοί" που σήμερα βλέπουμε μετά τον Απόστολο υποθέτω πως είναι λείψανο της αρχικής ειρήνευσης που μετά τόσες αλλαγές από την αρχή της λειτουργίας ήλθε μετά τον Απόστολο.

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Ως γνωστό από τα έργα του Χρυσοστόμου, κατά την εποχή του η λειτουργία άρχισε με την ειρήνευση (προς τον λαό) από τον επίσκοπο και με αναγνώσματα. Αυτό το "Εἰρήνη σοί" που σήμερα βλέπουμε μετά τον Απόστολο υποθέτω πως είναι λείψανο της αρχικής ειρήνευσης που μετά τόσες αλλαγές από την αρχή της λειτουργίας ήλθε μετά τον Απόστολο.

Δύο αιώνες αργότερα, μαρτυρούνται στη Μυσταγωγία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, ειρηνεύσεις μετά από κάθε ανάγνωσμα (συνημμένο). Πιστεύω ότι είναι διαφορετική η ειρήνη που δίνεται σε όλους, πριν καθίσει ο αρχιερέας (που μόλις εισήλθε στο Ναό) στο σύνθρονο, και διαφορετική αυτή που ακολουθεί κάθε ανάγνωσμα. Αλλά δεν ξέρω αν οι ειρηνεύσεις μετά από κάθε ανάγνωσμα λέγονταν και στα χρόνια του Χρυσολόγου.

 

[Shota]

Δύο αιώνες αργότερα, μαρτυρούνται στη Μυσταγωγία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, ειρηνεύσεις μετά από κάθε ανάγνωσμα (συνημμένο).

Ευχαριστούμε. Δεν ειμί σίγουρος ότι "εφ' έκαστω αναγνωσματι" εδώ σημάνει "μετά", μπορεί να είναι και "πριν" (Όπως στο "Σοφία. Ὀρθοί. Ἀκούσωμεν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου. Εἰρήνη πᾶσι."). Πάντως η αρχική μου θέση όπως την έγραψα εδώ είναι λάθος.

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Δεν ειμί σίγουρος ότι "εφ' έκαστω αναγνωσματι" εδώ σημάνει "μετά", μπορεί να είναι και "πριν" (Όπως στο "Σοφία. Ὀρθοί. Ἀκούσωμεν τοῦ ἁγίου Εὐαγγελίου. Εἰρήνη πᾶσι.").

Το ίδιο φαίνεται και από τα γραφόμενα του Thomas Mathews, στο βιβλίο The Early Churches of CONSTANTINOPLE: Architecture and Liturgy (συνημμένο του #20 εδώ).

 

[domesticus]

Τὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν ἅγιο Συμεών.

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Τὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν ἅγιο Συμεών.

Ναι αυτό είχα διαβάσει πριν από πολλά χρόνια (ακόμα σχολείο πήγαινα), και δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί πριν τον Απόστολο λέγεται Εἰρήνη πᾶσι, και έτσι το συνέδεσα λανθασμένα με κάθε ανάγνωσμα (αφού κατά τη σημερινή τάξη λέγεται και πριν το Ευαγγέλιο). Είναι όμως αυτό το Εἰρήνη πᾶσι που λέγεται πριν την καθέδρα του συνθρόνου...

 

[domesticus]

Καὶ τὸ ἀνάλογο ἀπόσπαμα ἀπὸ τὸν Θεόδωρο Ἀνδίδων, Προθεωρία κεφαλαιώδης περί τῶν ἐν τῇ θείᾳ λειτουργίᾳ γινομένων συμβόλων καὶ μυστηρίων, PG 140, στ. 437.

 

[Shota]

Δείτε το συνημμένο από το τυπικό Δρέσδης.

 

[Shota]

Το ίδιο φαίνεται και από τα γραφόμενα του Thomas Mathews, στο βιβλίο The Early Churches of CONSTANTINOPLE: Architecture and Liturgy (συνημμένο του #20 εδώ).

Αντίθετα o Mateos (La célébration de la parole dans la liturgie byzantine, σελ. 129-130) υποστηρίζει ότι ο Άγιος Μάξιμος μιλάει για την ειρήνευση μετά κάθε ανάγνωσμα (έχει κάποια φιλολογική απόδειξη που μου φαίνεται λογική).

 

[MTheodorakis]

Μετὰ τὸν ἀπόστολο ὁ ἱερεὺς λέγει στὸν ἀναγνώστη «Εἰρήνη σοι» (Γ’ Ἰω. 15, τυπικὸ Μεσσήνης σ. 246, Dmitrievskij τ. 2 σσ. 141, 307, 590, 608, Π. Τρεμπέλα Αἱ τρεῖς λειτουργίαι σσ. 7, 51, 164, εὐχολόγια Goar σ. 63, ἔκδ. 1700 σ. 35, Ἰ. Φουντούλη Ἀπαντήσεις τ. 2 σσ. 331-335). Κατὰ τὸ σλαβωνικὸ εὐχολόγιο ὁ ἀναγνώστης ἀπαντᾶ «Καὶ μετὰ τοῦ πνεύματός σου» (Π. Τρεμπέλα ὅπ. πρ. σ. 51).

 

[Εμμανουήλ Αβραμίδης]

Κατὰ τὸ σλαβωνικὸ εὐχολόγιο ὁ ἀναγνώστης ἀπαντᾶ «Καὶ μετὰ τοῦ πνεύματός σου» (Π. Τρεμπέλα ὅπ. πρ. σ. 51).

Ευχαριστούμε πολύ. Η πτώση είναι βέβαια λάθος (συντάσσεται με δοτική η απάντηση: Εἰρήνη σοι. Καὶ τῶι πνεύματί σου), αλλά το σημαντικό είναι ότι υπάρχει απάντηση από τον αναγνώστη. Δεν είναι δυνατόν να εύχεται ο ιερέας, να προτρέπει ο διακόνος και να μην αποκρίνεται/συμπληρώνει ο λαός ή ο άμεσα ενδιαφερόμενος (στην περίπτωσή μας ο αναγνώστης). Στα ελληνικά χφφ., όπως γίνεται και με το Εἰρήνη πᾶσι, τις περισσότερες φορές δεν αναγράφεται απάντηση, ως αυτονόητη.
Είχαμε ξανασυναντήσει παρόμοια περίπτωση (και πιο παλιά εδώ) στην εκτενή δέηση, στις εισαγωγικές δεήσεις (Εἴπομεν πάντες Κύριε ἐλέησον) και αναρωτιόμαστε αν θα έπρεπε να ακολουθήσει απάντηση του χορού. Και ενώ τα ελληνικά χφφ. δεν έδιναν σαφή απάντηση, η λύση βρέθηκε πάλι σε ξένα χφφ.