Π. Πρωτοψάλτης
Μέλος
Πρέπει για να πιάσουμε αυτήν την συζήτηση, να ορίσουμε τι είναι ισοκράτημα, τι αυτό εξυπηρετεί και αν αυτό είναι απαραίτητο.
Θα γράψω εγώ πρώτος την άποψή μου.
Ισοκράτημα είναι μια συνοδευτική μελωδική γραμμή η οποία βοηθά την ανάδειξη της μελωδίας. Αυτό το κάνει με την κίνηση που χρησιμοποιεί. Η κίνηση τώρα που χρησιμοποιεί, έχει να κάνει με την εναλλαγή των ήχων μέσα σε ένα κομμάτι. Αν δεν αλλάξει ο ήχος (ή το τετράχορδο) δεν υπάρχει λόγος να αλλάξει και το ισοκράτημα.
Θα πουν πολλοί "μα ο ήχος αλλάζει με φθορά". Αυτό είναι μεν σωστό, αλλά το ακριβές είναι "ο ήχος αλλάζει ΚΑΙ με φθορά" (όχι μόνο με φθορά). Ας πούμε ένα παράδειγμα. Από πλ.Δ' για να περάσουμε σε ήχο Β' πρέπει ή να βάλουμε τον έσω θεματισμό (φθορά του δευτέρου) ή να γεμίσουμε το κομμάτι με υφεσοδιέσεις. Όμως από τον πλ.Δ' για να περάσουμε σε Πρώτο ή σε Δ' (άγια) δεν χρειάζεται να βάλουμε κάποια φθορά...
Και ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό που έχω στην εικόνα που επισυνάπτω.
Αυτήν την θέση την ψάλλουμε και με Πα ισοκράτημα (που δηλώνει ήχο Α' ή πλ.Α') και με Νη ισοκράτημα (κάνοντας "τζάκισμα" με έλξη στο Πα).
Αν το ψάλλουμε με Πα ισοκράτημα τι ήχος είναι; Είναι άραγε Πλ.Δ' με ισοκράτημα Πα και δεσπόζοντα φθόγγο τον Πα; Είναι αστείο και να το υποθέσουμε. Είναι πρώτος ή πλάγιος του πρώτου (ανάλογα πως θα το θεωρήσουμε). Φθορά δεν μπαίνει (εδώ μπαίνει αλλά όχι γι αυτό-και υπάρχουν χιλιάδες αντίστοιχες περιπτώσεις που δεν μπαίνει) αλλά ο ήχος αλλάζει (αν κάνουμε Πα ισοκράτημα).
Στην συγκεκριμένη περίπτωση βέβαια εγώ θα έκανα Πα ισοκράτημα διότι δεν συνδέω τις φράσεις "εισάκουσόν μου" και "Κύριε". Αντίθετα σε άλλη περίπτωση που θα μπορούσα να συνδέσω τις φράσεις, θα έκανα Νη ισοκράτημα, θα έσπαγα τους δύο χρόνους του Πα σε ένα τζάκισμα (Πα-Βου-Πα) και θα έκανα έλξη στον Πα. Δεν είναι απαραίτητο βέβαια αυτό να είναι το μόνο σωστό, είναι πως θα δεις την φράση.
Το ισοκράτημα δεν είναι απαραίτητο στοιχείο της ψαλμωδίας. Ούτε όλα τα κομμάτια παίρνουν ισοκράτημα. Π.χ. τα εκφωνητικά κομμάτια (Απόστολος, Ευαγγέλιο, λειτουργικά) δεν παίρνουν ισοκράτημα. Οπότε άνετα (πρέπει να) μπορούμε να ψάλλουμε και χωρίς αυτό.
Ισοκρατήματα της λογικής "AMSTEL...γιατί έτσι μας αρέσει" νομίζω ότι μακριά την φύση και τον σκοπό του ισοκρατήματος και διολισθαίνουν σε δρόμους τονικής πλέον αρμονίας.
Προσωπικά, θεωρώ ότι αυτή η θέση, (που είναι μια κλασική θέση που οδηγεί στην κατάληξη του πλ. Δ' ήχου), δε χρειάζεται ισοκράτημα τον πα. Ο πα δεν είναι δεσπόζων φθόγγος, γιατί έλκεται από τον Βου (που είναι δεσπόζων φθόγγος) στην κατάληξη. Αν λοιπόν ίσχυε αυτό που λέτε, τι θα μας εμόδιζε να θεωρήσουμε και δεσπόζοντα φθόγγο τον Βου στις καταλήξεις τον αργών μαθημάτων του Α ή του πλ. Α ήχου; (Παράδειγμα η κατάληξη "Γεύσασθε" ή "Μακάριοι" στα αντίστοιχα κοινωνικά. Επίσης η κλασσική κατάληξη στη λέξη "χερουβίμ" σε όλα σχεδόν τα κλασικά χερουβικά. Και φυσικά και σε τόσες άλλες περιπτώσεις, οι καταλήξεις του Α ήχου χρησιμοποιούν κατακόρον τον Βου ως "δεσπόζοντα". Αυτό όμως θα ήταν άτοπο, γιατί γνωρίζουμε ξεκάθαρα ότι ο Βου δεν είναι δεσπόζων του Α' σε κανένα μέλος. Εκτός φυσικά από τις περιπτώσεις που αναφέρατε όπου χρησιμοποιούνται θέσεις Δευτέρου ή Τετάρτου ήχου, ή γενικά θέσεις που έχουν τον Βου δεσπόζοντα. Οι κλασσικές όμως θέσεις των μαθημάτων δεν έχουν πουθενά Β ως δεσπόζοντα φθόγγο.
Παρόλα αυτά, ένα άλλο που παρατηρούμε, είναι η κατά κόρον χρήση του Νη ως ισοκρατήματος στις καταλήξεις των αργών στιχηραρικών μελών του Α ήχου, "χάριν αρμονίας". Αρμονίας σύμφωνα με ποιον; Γιατί μουσική, σύμφωνα με τους αρχαίους, είναι "η σειρά φθόγγων, που διαδέχονται αλλήλους, αρεσκόντων τη ακοή". Η παραπάνω φράση σαφώς και δεν υπαινίσσεται τίποτα για ισοκρατήματα. Μιλάει ξεκάθαρα για τη σύνθεση των θέσεων (δηλαδή της πορείας του μέλους), τη διαδοχή των φθόγγων (με ανάδειξη των φθόγγων που δεσπόζουν στο μέλος) και τις καταλήξεις (που επίσης ανήκουν στον κανόνα περί διαδοχής των φθόγγων).
Τώρα αν όλοι εμείς (και βάζω και τον εαυτό μου μέσα) "γουστάρουμε" (με συγχωρείτε για την έκφραση, αλλά ήταν η πιο αρμόδια) να ακούμε ένα συγκεκριμένο ίσο επειδή μας έκατσε καλά στο αυτί (σύμφωνα πάντα με κανόνες, θα μου πείτε. Αλλά με ποιους κανόνες; Της ευρωπαϊκής), αυτό δε μας δίνει το δικαίωμα να αλλάζουμε και τα μέλη κατά βούλησιν.
Στα παραπάνω υπάρχουν άπειρα παραδείγματα (π.χ. η χρήση του Δ ως ίσου στις καταλήξεις του πλ. Δ', ή του Ν αντίστοιχα στις καταλήξεις του Γ' ή του Βαρέως ήχου. Μ' αυτό τον τρόπο πώς ακριβώς θα ξεχωρίζουμε το άκουσμα των μελών; Φυσικά από τους δεσπόζοντες, αλλά πού ακριβώς ακούγεται το εναρμόνιο, ή ό,τι απέμεινε από αυτό τέλος πάντων, αν εμείς κάνουμε ίδιες διφωνίες και εξισώνουμε στην ουσία το άκουσμα των ήχων, και κατ'επέκταση και των διαστημάτων τους
Υπάρχει η χρήση του Δ όταν ο πλ. του Δ' κάνει θέσεις στον άνω Ν (άλλο να καταλήγει ατελώς εκεί κι άλλο να καταλήγει στον Δ).
Υπάρχει η χρήση του κάτω Κε όταν ο εναρμόνιος πλ. του Α' περνάει (γιατί για πέρασμα πρόκειται) από τον Βου.
Και πολλά άλλα παραδείγματα, τα οποία θα ήθελα να αποφύγω γιατί θα ήμουν μακριά από την ουσία. Η οποία είναι ότι ο κάθε ήχος έχει ίσο τις καταλήξεις του (κατά βάση της τελικές/οριστικές, ή και τις εντελείς). Οπότε γενικά εγώ θα έλεγα ότι ισχύει:
Ο Α' ήχος έχει ίσο: Στα ειρμολογικά τον Π (και όχι τον Γ ή τον Δ, όπου γίνονται η ατελείς καταλήξεις του. Και φυσικά ποτέ τον Ν). Στα δε αργά ειρμολογικά τον Πα (τελικές/οριστικές καταλήξεις) και τον Δι (εντελείς, π.χ ο θειότατος προτύπωσε ΠΑΛΑΙ ΜΩΣΗΣ- εντελείς κατάληξη στον Δ. αντίθετα, η κατάληξη "εν ερυθρά θαλάσση" στον Δ στο ίδιο κείμενο είναι ατελής, άρα δεν έχει ίσο τον Δ). Στα σύντομα στιχηραρικά τον Πα, στα δε αργά πάλι τον Πα. Στα παπαδικά τον Πα, και ενίοτε τον Κε (όταν φυσικά κάνει κατάληξη εκεί, π.χ. "Τριάδι" στο χερουβικό Φωκαέως).
Ο Β' ήχος έχει ίσον τον Δι (και χάριν διφωνίας, όπως αναφέρει ο Χρύσανθος, τον Β). Συγκεκριμένα είναι: Στα σύντομα ειρμολογικά τον Β (που μετατρέπεται σε Π) και μόνο τον Β. (Όχι τον Κ [που έχει μετατραπεί σε Δ]). Π.χ. "Βυθού ανεκάλυψε πυθμένα". Στα αργά ειρμολογικά πάλι τον Πα (και όχι τον Δ όπως π.χ. σε θέσεις όπως "ότι εμβρόντησας" στην αργή καταβασία "ακήκοα Κύριε"). Στα αργά στιχηραρικά τον Δ, και τον Β). Τέλος, στα παπαδικά έχει τον Δ και τον Β, όταν φυσικά κάνει καταλήξεις στον Β).
Αυτό λοιπόν που αναφέρατε παραπάνω σχετικά με τον πλ. του Δ', εμπίπιτει στην κατηγορία των ατελών, εντελών, τελικών και οριστικών καταλήξεων. Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι αφού ο πλ. του Δ' δεν κάνει καταλήξεις στον Πα, δε θα έχει και ίσο Π σε κανένα σημείο του.
Επειδή δε θέλω να σας κουράζω άλλο, δε θα συνεχίσω, πιστεύοντας ότι έδωσα τη γενική ιδέα σχετικά με τη χρήση σου ισοκρατήματος.
Δεν ήθελα να φανώ αγενής και εριστικός, γι' αυτό σας παρακαλώ να με συγχωρέσετε αν κάπου στα λεγόμενά μου ίσως φαίνεται έτσι. Επίσης αν παρατηρείτε κάτι που να μην είπα ή αιτιολόγησα σωστά, παρακαλώ να μου το πείτε, γιατί "φίλοι που διαφωνούν ακονίζουν ο ένας το μυαλό του άλλου".