Α. ΠΕΡΙ ΚΛΙΜΑΚΑΣ ΤΟΥ "ΕΞΩ" Ή "ΤΕΤΡΑΦΩΝΟΥ" ΠΡΩΤΟΥ
Για να εξηγήσουμε λίγο γιατί ο Καράς δίνει στον "έξω" Α' ήχο κλίμακα με ΠΑ-ΒΟΥ=10 μόρια:
Κάνοντας λόγο για το σχηματισμό των κλιμάκων, ο Καράς υιοθετεί τον εξής κανόνα:
- Κύριοι ήχοι = κλίμακα με τετράχορδα συνημμένα
- Πλάγιοι ήχοι = κλίμακα με τετράχορδα διαζευγμένα
Όπως είναι φυσικό, αυτό δεν μπορεί να ισχύει 100% στην εικόνα που έχει σχηματιστεί ΣΗΜΕΡΑ για τους ήχους και ήδη από τον Α' ήχο ο Καράς εισάγει εξαίρεση στον κανόνα αυτό, κάνοντας αρχικά δεκτή κλίμακα με διαζευγμένα τετράχορδα. Για να το δικαιολογήσει αυτό, λέει ότι την κλίμακα αυτή ο Α' ήχος τη δανείζεται από την πλάγιό του:
Στη συνέχεια κάνει λόγο και για κλίμακα με συνημμένα τετράχορδα, η οποία μας λέει ότι ισχύει όταν δεσπόζων φθόγγος είναι ο ΔΙ:
Λέγοντάς μας λοιπόν ότι υπάρχει και ο "έξω" ή "τετράφωνος" πρώτος εκ του ΚΕ, θα περίμενε κανείς να μας έχει την κλίμακα με τα συνημμένα τετράχορδα και τα αυτά διαστήματα του Α' ήχου. Αυτό όμως δεν συμβαίνει για τον εξής λόγο: στη σχολή Καρά θεωρούν ότι από το φθόγγο της βάσης του ήχου θα πρέπει να αρχίζει και η θεωρητική κλίμακα του ήχου, η οποία θα πρέπει να εκτείνεται υποχρεωτικά έως την αντιφωνία του ήχου, ανεξάρτητα εάν χρησιμοποιείται στην πράξη ή όχι (ας μην κάνουμε λόγο γι' αυτό τώρα, χαρακτηρίζοντάς το "σωστό" ή "λάθος", απλώς να επισημάνω ότι λ.χ. στο θεωρητικό του Καρά θα δείτε στον Β' ήχο κλίμακα ΝΗ-ΝΗ' με διαζευγμένα τετράχορδα, ενώ στου κ. Κωνσταντίνου κλίμακα ΔΙ-ΔΙ' με συνημμένα, για να δικαιολογηθεί το αξίωμα "κύριος ήχος = συνημμένα τετράχορδα").
Εάν λοιπόν το μαρτυρικό σημείο της βάσης του "έξω" πρώτου είναι το κανονικό ΚΕ (δηλ. με τελίτσες από πάνω), τα διαστήματα του δευτέρου τετραχόρδου της κλίμακας δεν συμπίπτουν με αυτά του "έσω" πρώτου, γιατί:
- στον "έσω" πρώτο το δεύτερο συνημμένο τετράχορδο είναι το ΔΙ-ΝΗ με ακολουθία διαστημάτων 12-10-8, ενώ
- στον "έξω" πρώτο το δεύτερο συνημμένο τετράχορδο είναι το ΠΑ'-ΔΙ' με ακολουθία διαστημάτων 10-8-12, αυτή δηλ. του διαπασών, όπως ειπώθηκε, άρα ΠΑ-ΒΟΥ = 10 θεωρητικώς.
Ας μην προτρέξουμε λοιπόν να πούμε "πού το βρήκε ο Καράς το ΠΑ-ΒΟΥ=10". Μπορεί στην πράξη να μην ισχύει (πιστεύω εκεί ήταν η βασική ένσταση), θεωρητικώς όμως είναι συνεπές και σύμφωνο με το σκεπτικό του. Και είναι επίσης ο μόνος τρόπος έκφρασης κλίμακας με μαρτυρία ΚΕ φυσικού, εφόσον πάλι δεχτούμε το αξίωμα ότι η κλίμακα αρχίζει με τον φθόγγο της βάσης και τελειώνει στην αντιφωνία του, απορρίπτοντας την πιο ρεαλιστική για την πράξη κλίμακα ΠΑ-ΠΑ'.
Όσο γι' αυτό που σωστά είπε ο Χάρης, ότι η κλίμακα θα έπρεπε να είναι αυτή του τροχού, κι αυτό το γράφει πιο κάτω ο Καράς:
Για να κάνει όμως δεκτή κλίμακα ΚΕ-ΚΕ' όμοια ακριβώς με την ΠΑ-ΠΑ' , θα πρέπει να βάλει στο ΚΕ τη φθορά του ΠΑ, αλλιώς με διαστήματα του διαπασών δε βγαίνει, γιατί αλλάζει το δεύτερο τετράχορδο, όπως εξηγήσαμε προηγουμένως. Και όντως ο Καράς βάζει φθορά του ΠΑ στο ΚΕ, αλλά το ΚΕ εξακολουθεί να το έχει στην κλίμακα με τις τελίτσες, ενώ στην πράξη το συναντάμε χωρίς τελίτσες όταν πρόκειται για τροχό (παραλλαγίζοντας ΠΑ δηλαδή), κάτι που και ο ίδιος αναφέρει.
Τώρα, τα ΒΟΥ και ΓΑ δίεση, τα θεωρώ κι εγώ περίεργα σαν έκφραση κι έτσι όπως το γράφει μπερδεύει τον αρχάριο, κάνοντάς τον να πιστέψει ότι πρόκειται για αλλοίωση κάποιων φυσικών φθόγγων κι ότι είναι εξαίρεση ("ενίοτε", όπως γράφει), ενώ αυτό δεν συμβαίνει: φθάνοντας δηλ. στα άνω ΒΟΥ και ΓΑ παραλλαγίζουμε αντίστοιχα ΚΕ και ΖΩ, εξ ου και τα μαρτυρικά σημεία. Δίεση βέβαια υπάρχει σε σχέση με την κλίμακα του διαπασών, αλλά
όταν εφαρμόζουμε τροχό δεν μιλάμε για διέσεις. Δεν μπορεί δηλ. σε κάθε ήχο που εφαρμόζουμε τροχό να παραθέτουμε τα σημεία του διαπασών με διέσεις! Δεν πρόκειται λοιπόν για δίεση, αλλά για φυσικό φθόγγο του τροχού.
Εντύπωση μάλιστα προκαλεί το γεγονός ότι, όταν αναφέρεται στους δεσπόζοντες φθόγγους, επειδή δεν κάνει πρωτίστως δεκτή κλίμακα με τον ΒΟΥ' ως ΚΕ (δηλ. τροχό ή κλίμακα ΠΑ-ΠΑ' με διαζευγμένα τετράχορδα, αφού αν έκανε δεκτή τέτοια κλίμακα δεν θα ίσχυε ο κανόντας "κύριος ήχος = κλίμακα με συνημμένα τετράχορδα"), αναγκάζεται να κάνει δεκτό δεσπόζοντα φθόγγο με δίεση (!). Αυτό πραγματικά δεν το έχουμε ξαναδεί, να λες δηλ. ότι σε έναν ήχο δεσπόζει ο φθόγγος τάδε "με δίεση"!
Β. ΠΕΡΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ "ΕΞΩ" Ή "ΤΕΤΡΑΦΩΝΟΥ" ΠΡΩΤΟΥ
Καταρχήν το ότι ο όρος "έξω" δεν αποτελεί φαντασία του Καρά, είναι φως φανάρι. Ομοίως και το ότι οι όροι "έσω" και "έξω" σήμαιναν παλαιότερα χαμηλός και υψηλός ήχος (γράφει και στο θεωρητικό του ότι έχει χειρόγραφο βαρύ επταφώνου με ονομασία βαρύς "έξω"). Σε ό,τι αφορά το παρακάτω:
Οι νέες ονομασίες των ήχων λόγω βάσεων πλέον, έφεραν μια απομάκρυνση από την παλαιότερη λογική της ονοματοδωσίας. Ο όρος πρώτος τετράφωνος ήταν εξ ορισμού λάθος (δεν δημιουργούν τετραφώνους οι κύριοι) για την παλαιά λογική.
[...]
Ο Καρά είδε αυτή την ασυμβατότητα. Ήξερε ότι πρώτος τετράφωνος δεν υπήρχε με αυτή την ονομασία παλαιά. Χρησιμοποίησε λοιπόν μια ορολογία η οποία κι αυτή όψιμη είναι (αν δεν κάνω λάθος όχι μακριά από την εξήγηση), αλλά διαχώριζε τον έσω και τον έσω ήχο, χωρίς να μπλέκει στην ονοματοδωσία ορισμούς που ανήκουν αλλού (στους πλαγίους) κι εννοούν άλλα πράγματα.
καθώς και το
Με τον Χρύσανθο και με τον προσδιορισμό των φθόγγων άρχισε να γίνεται για τον άλλοτε έξω ή τετράφωνο πρώτο και ο νεώτερος περιγραφικός όρος "α' εκ του Κε".
Προσωπική μου άποψη είναι πως αυτός ο νεώτερος όρος είναι κάπως προβληματικός.
[...]
Άν ένα μέλος άλλου ήχου κατά την πορεία του κάνει με παραχορδή έξω πρώτο στον Ζω ή έσω στον Δι, είναι καλλίτερα να τους λέμε πρώτος εκ του Κε στον Ζω και πρώτος από Πα στον Δι, ή έξω και έσω αντίστοιχα. (Προσωπικά όπως και να μου τους έλεγαν θα το καταλάβαινα πάντως.)
Παρ'όλα αυτά είναι ένας όρος που πέρασε στην παράδοση και περιγράφει (λιγότερο ή περισσότερο ικανοποιητικά) τον α' τετράφωνο.
Ποιός ο λόγος όμως να μην χρησιμοποιούμε και τους άλλους; Είναι και αυτοί όροι που ανήκουν στην παράδοσή μας ή όχι;
Καταρχήν θα έλεγα να μην προσπαθούμε να φανούμε βασιλικώτεροι του Βασιλέως (έτσι.. Βασίλη; :wink
, αφού ακόμα και ο Καράς στην επικεφαλίδα του θεωρητικού του που πραγματεύεται τον ήχο αυτό, τον ονομάζει "τετράφωνο" και όχι "έξω", και μάλιστα "από της φυσικής του βάσεως Κε", μη θεωρώντας κάτι τέτοιο προβληματικό:
Αλλά και από τις μαρτυρίες που έβαλε ο Χριστάκις, βλέπουμε ότι επικρατεί ο όρος "τετράφωνος" του όρου "έξω".
Από κει και πέρα, επί της ουσίας:
Ο όρος "τετράφωνος" παλαιότερα δεν ήταν
"εξ ορισμού λάθος επειδή δεν δημιουργούν τετραφώνους οι κύριοι ήχοι για την παλαιά λογική", αφού και παλιά χρησιμοποιούταν ο όρος τόσο για τον Α' ήχο όσο και για τους υπόλοιπους κυρίους ήχους -και δεν μιλάω επί νέας γραφής αλλά και επί παλαιάς-, για να δηλωθεί απλώς ότι ήταν 4 φωνές πάνω από τους πλαγίους τους. Ούτε η ορολογία είναι τόσο "όψιμη" και βέβαια "πρώτος τετράφωνος" υπήρχε και παλιά ως ορολογία (και πάλι περί παλαιάς γραφής ομιλώ). Θα έλεγα μάλιστα ότι είναι πιο παλαιός όρος από τον "έξω" πρώτο, ο οποίος υπήρχε μεν από ένα σημείο και μετά (προφανώς από τότε που η βάση του πρώτου πήγε στον ΠΑ) αλλά όχι σε μεγαλύτερη συχνότητα από τον όρο "α' τετράφωνος", ο οποίος συνεπώς μάλλον πιο πετυχημένος φαίνεται, μια και
ο όρος "έξω" δεν δηλώνει υποχρεωτικά ανάβαση τετραφωνίας (αναφέραμε π.χ. πριν για τον βαρύ "έξω" που είναι επτάφωνος),
και ως εκ τούτου είναι λιγότερο δηλωτικός του ήχου από τον όρο "τετράφωνος", που δηλώνει ανάβαση τεσσάρων φωνών, το ίδιο δηλ. που δήλωνε και παλαιότερα, όχι όμως πλέον από τη βάση του πλαγίου (αν και ισχύει κι αυτό) αλλά από την κύρια βάση του ήχου (ας μην ξεχνάμε ότι οι όροι "μέσος", "παράμεσος", "δίφωνος", "τετράφωνος" κλπ. είχαν περισσότερη χρησιμότητα στην παλαιά γραφή, όπου δεν υπήρχαν φθόγγοι και δεν υπήρχε άλλος τρόπος να επισημανθεί η βάση του ήχου). Ίσως για το λόγο αυτό (της μη ακριβούς περιγραφής της ανάβασης δηλαδή) να εγκαταλείφθηκε σταδιακά ο όρος "έξω" και να προτιμήθηκαν ακριβέστεροι προσδιορισμοί, όπως "τετράφωνος" ή "επτάφωνος" (ο πρώτος εκ των οποίων μάλιστα φαίνεται να είναι και παλαιότερος του "έξω" ως όρος, έστω και με άλλη έννοια).
Ως απόδειξη των ανωτέρω παραθέτω το παρακάτω απόσπασμα από την Προθεωρία της Παπαδικής, που
έχει ανέβει στο forum μας και συγκεκριμένα από τις σελίδες με αριθμό 26-27 (ενδιαφέρον έχει η αιτιολογία γιατί ο όρος "τετράφωνος" εχρησιμοποιείτο από τους παλαιούς βασικά για τον πρώτο ήχο):
Απ' όσα μπορώ εγώ να διαβάσω, λέει (κάποια λάθη πρέπει να έχω κάνει, φρονώ όμως ότι δεν είναι ουσιαστικά):
ΠΡΟΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΠΑΔΙΚΗΣ
"'Εχουσι (σημ: οι ήχοι) και τετραφώνους ούτως: ο μεν πλάγιος του πρώτου τον πρώτο, ος και κύριος αυτού καλείται. Ούτος εστίν ο καλούμενος των άλλων κυρίως τετράφωνος. Ει ουν και οι έτεροι τρεις κύριοι τετράφωνοι εισί τη φύσει και τη τάξει. Αλλ' ουν ούτος των άλλων υπερέχει. Αφ' ενός γαρ εκάστου πλαγίου ήχου τέσσαρας φωνάς αναβάς, ραδίως αφήσης τον κύριον αυτού. Ος και τετράφωνος λέγεται επειδή εκ του υποκειμένου ήχου τέσσαρας ανήλθες φωνάς [...].
Ενταύθα ουν έγνως τους πάντας κυρίους τετραφώνους. Επειδή τέσσαρας φωνάς εκ των πλαγίων ήχων ανήλθες και τον κύριον εύρες. Ομοίως δε ει και τετράφωνον ως και οι λοιποί κύριοι ως προείρηται και λέγονται και εισίν. Αλλ' ο πρώτος ήχος κατά πάντων έχει το κράτος, ότι ουδείς των άλλων ως ούτος χαρακτηρίζεται τετράφωνος. Έχει γαρ πολλά τα είδη. Έχει μεν πρώτον το γαύρον τε και ισχυρόν. Ωσανεί είδος πολεμικότατον. Είτα το λαμπρόν και περπαρισιασμένον μέλος. Είτα τους κράτους της ωδής αυτού. Ταύτα μεν μετά περιούσι ο πρώτος λαμπρότερος των άλλων υπάρχει. Διό και είληφε τα πρωτεία του λέγεσθαι πρώτος. Ος δήλον ότι και τερπνός τετράφωνος γίνεται, από του πλαγίου πρώτου τέσσαρας φωνάς ανελθών".