Θέτω και ένα άλλο μεγάλο θέμα, αυτό των λεγόμενων παρατονισμών στην Εκκλησιαστική μουσική και τις προσπάθειες "επιδιόρθωσης" της παράδοσης ώς προς αυτό το ζήτημα.
Στις απαρχές του Αναλογίου είχα δημοσιεύσει ένα "Άξιος Άξιος" από τη Μητρόπολη Αθηνών (Δεκέμβριος 2004) όπου μου είχε κάνει εντύπωση η αλλαγή του μέλους μάλλον προκειμένου να "διορθωθεί" ο "παρατονισμός" και να ακούγεται το "Άξιος" αντί για το "Αξιός" που κατά μερικούς είναι απαράδεκτο.
Προσωπικά δεν συμφωνώ με τέτοιες "επιδιορθώσεις"
για δάφορους λόγους, κυρίως όμως επειδή ακολουθούν μία ορθολογιστική τακτική που δεν ταιριάζει κατά τη γνώμη μου με την εκκλησιαστική μουσική (και εν γένει μάλλον) παράδοση. Οι υμνολογία της Εκκλησίας μας (κανόνες, εξαποστειλάρια και άλλα πολλά) είναι γεμάτη από παραδείγματα "παρατονισμών", δηλαδή εκεί που η ποιητική έμφαση μπαίνει σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με τη μουσική έμφαση. Άρα δεν νομίζω οτι μιλάμε για "λάθη" και "αβλεψίες" και "κακοτεχνίες" των παλαιών αλλά για κομάτι της παράδοσης και της ιδιοσυγκρασίας του μουσικού μας πολιστισμού.
Άλλο παράδειγμα, ο π. Κωνσταντίνος Παπαγιάννης αν θυμάμαι καλά αλλάζει αρκετές κλασσικές γραμμές σε γνωστά μέλη ώστε όπως λέει στην εισαγωγή των έργων του να μήν υπάρχουν παρατονισμοί (αυτό το γράφω απο μνήμης, διορθώστε με αν κάνω λάθος).
Συμφωνείτε/διαφωνείτε και γιατί;
Νομίζω ότι για την διευκόλυνση της κουβέντας θα πρέπει να ξεχωρίσουμε δύο περιπτώσεις αναντιστοιχιών (το υπαινίχθηκε κάπου ο Κώστας).
- αναντιστοιχίες σε μέλη με μουσικό πρότυπο (προσόμοια, τροπάρια, εξαποστειλάρια κλπ)
- αναντιστοιχίες σε μελοποιήσεις (μέλη χωρίς μουσικό πρότυπο, π.χ. λειτουργικά, δοξαστικά, παπαδικά μέλη κλπ)
Αυτό για το οποίο ξεκίνησε η κουβέντα ήταν το Άγιος, άγιος (που ανήκει στη β κατηγορία). Ίσως θα ήταν σκόπιμο να ισχύσουν ξεχωριστά κριτήρια πιστεύω. Η πρώτη κατηγορία είναι ένα θέμα προς συζήτηση τεράστιο.
Μένοντας λοιπόν στη β κατηγορία λέω ότι αυτό το οποίο αισθάνομαι και το είπα κάπου παραπάνω είναι ότι, αν και δεν υπάρχει μουσικό πρότυπο, υπάρχει όμως δομικό πρότυπο και θα πρέπει ίσως να λαμβάνεται υπόψη.
π.χ. υπάρχει δομικό πρότυπο που χωρίζει περίπου έτσι τους ακόλουθους τρεις ύμνους της Θείας Λειτουργίας (ο χωρισμός φυσικά δεν είναι απόλυτος, προκύπτει από την αίσθησή μου για την πλειοψηφία των αντίστοιχων μελοποιήσεων):
Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος, Κύριος Σαβαώθ,Πλήρης, ὁ οὐρανὸςκαὶ ἡ γῆ τῆς δόξης σου.Ὡσαννὰ ἐν τοῖς ὑψίστοις,εὐλογημένος ὁ ἐρχόμενοςἐν ὀνόματι Κυρίου.Ὡσαννὰ ὁ ἐν τοῖς ὑψίστοις.Σὲ ὑμνοῦμεν,σὲ εὐλογοῦμεν,σοὶ εὐχαριστοῦμεν, Κύριεκαὶ δεόμεθά σου,ὁ Θεὸς ἡμῶν.
Ἄξιόν ἐστιν ὡς ἀληθῶςμακαρίζειν σε τὴν Θεοτόκον,τὴν ἀειμακάριστον καὶ παναμώμητονκαὶ μητέρα τοῦ Θεοῦ ἡμῶν.Τὴν τιμιωτέραν τῶν Χερουβεὶμκαὶ ἐνδοξοτέραν ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ,τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαντὴν ὄντως Θεοτόκον, σὲ μεγαλύνομεν.
ΥΓ 1 Σε διάφορα σημεία χωρίζεται το τμήμα με το και από το προηγούμενό του. Στην περίπτωση του ουρανός, υπάρχει και ο πρόσθετος λόγος της αντιδιαστολής του ουρανού (ψηλά) με τη γη (χαμηλά), που αν ο ήχος το ευνοεί απεικονίζεται και μουσικά με αντίστοιχη τοποθέτηση των δύο λέξεων ψηλά ή χαμηλά στη μουσική κλίμακα. Δεν λέω ότι πρέπει να καταφύγουμε σε ένα είδος περιγραφικής μουσικής, να μην παρεξηγηθώ, λέω έναν λόγο για τον οποίο φαίνεται ότι πιθανόν οι διάφοροι μελοποιοί προτίμησαν να χωρίσουν το οὐρανός από το γῆ.
ΥΓ 2 Φυσικά και υπάρχει η δυνατότητα να μη χωριστούν τα δύο και να βγει πολύ ωραίο αποτέλεσμα. Ένα παράδειγμα είναι τα λειτουργικά του Βασιλείου Νικολαϊδου, που επισύναψε παραπάνω ο φίλος μας.
Διαβάζοντας τά προηγούμενα, συνάντησα αὐτό τό σπουδαῖο κείμενο στό ὁποῖο δέν δόθηκε ἀπάντηση.-Μερικές απλές ερωτήσεις για το όλον θέμα,από ένα απλό[και μόνον] ψάλτη,ύστερα από όλα όσα παρετέθησαν.
-Το θέμα άραγε απασχολούσε τον ψαλτικό κόσμο και πριν την μεταρύθμιση του 1814?
- Οι παλαιοί μήπως είχαν άλλο τρόπο μελοποίησης, λόγω των μεγάλων θέσεων και υποστάσεων των ήχων?[π.χ οι αναβαθμοί του πλ.Α έχουν προβλήματα παρατονισμών.Οι αργοί όμως που ψάλλει π.χ ο Μητροπολίτης Νικόδημος Βαληνδράς έχουν?
-Η μελοποίηση του Δοξασταρίου π.χ του Πέτρου,[στιχηραρικό γένος-μέλος]μελοποιήθηκε εξ υπαρχής ή έβλεπε κάποιο παλαιό ως μπούσουλα και μελοποιούσε?
-Η μελοποίηση του Ειρμολογίου π.χ του Πέτρου,
[ειρμολογικό γένος-μέλος] το αυτό?
-Ενας μελοποιός της τότε εποχής,οταν εκαλείτο να μελοποιήσει μη ποιητικό κείμενο τι ακολουθούσε?Τους κανόνες και τα δεδομένα του ήχου ή την κατ'έννοιαν μελοποίησή του?ή και τα δύο?
-Ενας μελοποιός της τότε εποχής,όταν εκαλείτο να μελοποιήσει ποιητικό κείμενο,πάνω σε κανόνα π.χ προσομοίου,τι ακολουθούσε?Την κατ έννοιαν
μελοποίηση ή την μη τροποποίηση του κανόνα?
-Ενας σημερινός ψάλτης.Οταν θέλει π.χ να γράψει σε παρτιτούρα ας πούμε π.χ τον σημερινό κανόνα του νεοφανούς Αγ.Φανουρίου,που ορίζεται ως προς το ''Ανοίξω το στόμα μου''και αντιμετωπίσει δίλλημα παρατονισμού ή αλλαγή γραμμής τι κάνει?
-Οι παλαιοί μελοποιοί μελοποίησαν πολλάκις παράτονα από αγραμματωσύνη ή από αυστηρή προσήλωσή τους στους μουσικούς κανόνες?
-Και έχουμε οι σημερινοί ψάλτες το δικαίωμα σε παρατονισμούς,να προβαίνουμε σε διορθώσεις, όσο και διάσημοι να είμαστε?
-Θεολογικά η μουσική υποτάσσεται στον Λόγο.Ομως οι τότε υμνογράφοι-συνήθως και Πατέρες της Εκκλησίας-γιατί δεν αντιδρούσαν σε παρατονισμούς των μελοποιών που ίσως ήταν αγράμματοι περί τον λόγον?
-Αυτά είναι μερικά ερωτήματα που χρόνια με απασχολούν.Και πολλάκις το έχω συζητήσει με ψάλτες,καθηγητές κλπ.Απαντήσεις?Δύσκολες.
-Τέλος ως Υ.Γ. τα λεγόμενα Λειτουργικά που κακώς-κατα την γνώμη μου επεκράτησαν-ενώ ανήκουν στο παπαδικό γένος-είδος,μελοποιούνται από τους σημερινούς σε στιχηραρικό και ενίοτε συντομο[ειρμολογικό...] μέλος.Ε εδώ και η έννοια και οι κανόνες των ήχων πάνε περίπατο στα περισσότερα.Αυτά και ευχαριστώ.Π.ΤΖ
Θά ἤθελα νά τό κάνω καί χωριστό θέμα, ἄν ὄντως ὑπάρχει κάποιο βάθος...Σε εκκλησιαστικό σταθμό (που τόσο μας αναπαύει και μας ωφελεί κάθε μέρα) άκουσα την ακόλουθη ψαλμώδηση στο αυτόμελο (!) «Πανεύφημοι μάρτυρες».
Πανεύφημοι μάρτυρες (ΠΑ)
ὑμᾶς οὐχ ἡ γῆ κατέκρυψεν (ΠΑ)
Έλεος, είναι αυτόμελο! Μην επιβάλουμε το σωστό νόημα κατά τα δοκούν, τα έχουν μελίσει άλλοι πολύ πριν από μας.
Η Πειραϊκή εκκλησία.Ποῖος Ρ/Σ ἦταν;
Το πρώτο σίγουρα όχι. Είναι άριστος ψάλτης και παρά τη διαφωνία στο συγκεκριμένο τον συγχαίρω δημόσια, είναι από τους καλύτερους του σταθμού. (Δεν έχει βέβαια σημασία το πρόσωπο, αλλά η πρακτική, την οποία συναντώ με διάφορες παραλλαγές, αλλιώς δεν θα άνοιγα το θέμα)Ἤ πρόκειται γιά ἐντελῶς ἄσχετο πρακτικό, πού γνωρίζει ὅμως ἑλληνικά,
Ἤ πρόκειται γιά κάποιον πού γνωρίζει πάρα πολλά, μουσικολογικά βαθύτερα ἐννοῶ.
Υπάρχουν παραλλαγές με μικρές διαφοροποιήσεις στο μέλος κάθε μέτρου, αλλά από ρυθμικής και μετρικής απόψεως τα προσόμοια έρχονται απαράλλακτα σε εμάς από βάθος αρκετών αιώνων. Επίσης, ο τρόπος που παραλάβαμε τα προσόμοια είναι από εξηγήσεις των 3Δ στο μέλος Πέτρου Λαμπαδαρίου και Πέτρου Βυζαντίου, που τα κατέγραψαν στην Παλαιά Γραφή. Ως προς την διαρρύθμιση, τα σύντομα προσόμοια ακολουθούν σχεδόν απόλυτα τα αργά στο μετρικό κομμάτι. Τα μουσικά μέτρα ταυτίζονται σχεδόν απόλυτα. Ίσως να υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις που επιβάλλονται λόγω φυσικών περιορισμών στα σύντομα προσόμοια, αλλά κατά βάση ο χωρισμός είναι ίδιος.Ακόμα και αν υπάρχουν στην παλαιά γραφή άλλες παραλλαγές
Αυτός είναι ένας παράγοντας που πολλοί ψάλτες ηθελημένα αγνοούμε ή παραβλέπουμε γιατί δεν συμβαδίζει με τις απόψεις μας περί καλλιτεχνίας. Είναι όμως πολύ βασικό για την συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία. Αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί και η ύπαρξη των προσομοίων. Αντίθετα η συνεχής παραλλαγή τους για την προσαρμογή τους στο νόημα ή στην καλλιτεχνική μας άποψη αφαιρεί και αυτό το λίγο εναπομένον στοιχείο συμμετοχής....και εύκολη απομνημόνευση...
Αυτός είναι ένας παράγοντας που πολλοί ψάλτες ηθελημένα αγνοούμε ή παραβλέπουμε γιατί δεν συμβαδίζει με τις απόψεις μας περί καλλιτεχνίας. Είναι όμως πολύ βασικό για την συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία. Αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί και η ύπαρξη των προσομοίων. Αντίθετα η συνεχής παραλλαγή τους για την προσαρμογή τους στο νόημα ή στην καλλιτεχνική μας άποψη αφαιρεί και αυτό το λίγο εναπομένον στοιχείο συμμετοχής.
Με κάθε εκτίμηση αλλά τις θεωρώ πολύ προσωπικές απόψεις, και μάλιστα λανθασμένες που δεν αποδέχομαι ούτε στο ελάχιστο. Ελπίζω να μην επικρατήσουν ποτέ.Μόνο που ο Λαός στην Ψαλμωδία δεν συμμετέχει ανέκαθεν και δεν πρέπει να συμμετέχει. (...)
Το να ψέλνει κάποιος στο εκκλησίασμα, είναι δείκτης υπερηφανείας. (...) Στην οικία, όχι στην Εκκλησία.
Με κάθε εκτίμηση αλλά τις θεωρώ πολύ προσωπικές απόψεις, και μάλιστα λανθασμένες που δεν αποδέχομαι ούτε στο ελάχιστο. Ελπίζω να μην επικρατήσουν ποτέ.